''विश्व प्राथमिक चिकित्सा दिवस'' - लेख क्रमांक-१

[Atul Kaviraje]

                                 ''विश्व प्राथमिक चिकित्सा दिवस''
                                           लेख क्रमांक-१
                               -------------------------------

मित्र/मैत्रिणींनो,

  आज दिनांक-१४.०९.२०२१-मंगळवार आहे. आजच्या दिनाचे विशेष म्हणजे आज ''विश्व प्राथमिक चिकित्सा दिवस'' आहे. जाणून घेऊया, आजच्या दिनाचे महत्त्व आणि इतर माहिती

                             प्रथमोपचार (First aid)-----

     एखाद्या व्यक्तीला एकाएकी अस्वस्थ वाटू लागल्यास किंवा जखम झाल्यास जे उपचार तातडीने आणि काळजीपूर्वक केले जातात, त्यांना प्रथमोपचार म्हणतात. ज्या व्यक्तीवर असे उपचार केले जातात तिचा जीव वाचविणे, स्थिती वार्इट होण्यापासून रोखणे व पूर्ववत करणे यासाठी प्रथमोपचार आवश्यक असतात. जखमी व्यक्तीला किंवा जिचे स्वास्थ बिघडले आहे अशा व्यक्तीला वैद्यकीय मदत मिळेपर्यंत प्रथमोपचार करणे गरजेचे असते.

     प्रथमोपचार करताना प्रथमोपचारांची प्राथमिक माहिती असणे गरजेचे असते. ज्या व्यक्तीवर प्रथमोपचार करावयाचे आहे तिचे अस्वास्थ्य वाढू न देणे, वैद्यकीय मदत मिळेपर्यंत तिला धीर देणे आणि उपचार चालू करणे, प्रकृतीत गुंतागुंत होऊ न देणे ही प्रथमोपचाराची उद्दिष्टे असतात. प्रथमोपचार करीत असताना श्वसनमार्ग मोकळा ठेवणे, कृत्रिम श्वासोच्छ्‌वास देणे, गरज पडल्यास हृदय स्पंदन करणे, रक्तस्राव थांबविणे आदी बाबींकडे लक्ष देणे महत्त्वाचे असते.

     प्रथमोपचार कसे करावेत यासंबंधीचे शास्त्रशुद्ध प्रशिक्षण घेणे उपयुक्त ठरते. घरी, कामाच्या ठिकाणी तसेच सार्वजनिक ठिकाणी किंवा खेळाच्या मैदानावर प्रथमोपचार करावे लागतील अशा घटना कधीही घडू शकतात. अशा वेळी प्रथमोपचारांची माहिती, साधने आणि सराव आवश्यक असतो. प्रथमोपचाराची साधने सहज हाती उपलब्ध होतील अशा ठळक ठिकाणी ठेवतात आणि तेथे मोठ्या अक्षरात एखादा फलक लावतात. ऑक्सिजन सिलिंडरसारख्या वस्तू पटकन एका जागेवरून दुसरीकडे वाहून नेण्यासाठी ट्रॉलीवर ठेवतात. त्यांची नियमितपणे तपासणी करतात व मास्क रोज पुसून स्वच्छ करतात. एका पेटीत बँडेज (बंधपट्टी) आणि ड्रेसिंगचे सामान ठेवतात. शाळा-महाविद्यालयातील विद्यार्थ्यांना सेंट जॉन ॲम्ब्युलन्स ब्रिगेड, मुंबई या संस्थेतर्फे सर्टिफिकेट कोर्सचे प्रशिक्षण घेता येते. कारखान्यांमध्ये काही कर्मचाऱ्यांना प्रशिक्षण दिल्यास सर्व कर्मचाऱ्यांसाठी ती सुविधा उपलब्ध होते.

    प्रथमोपचार करताना लक्षणांनुसार त्याचे पुढीलप्रमाणे उपचार सुरू करावेत.-----

     जखमा आणि रक्तस्राव : अपघात किंवा इतर कारणांमुळे रक्तस्राव होत असल्यास सर्वप्रथम तो थांबवावा लागतो. धमणीतून रक्तस्राव होत असेल, तर रक्ताच्या चिळकांड्या उडतात. असा रक्तस्राव न थांबल्यास मृत्यू ओढवू शकतो. शिरेतून होणारा रक्तप्रवाह संथ असतो. तसेच केशवाहिन्यांतील होणारा रक्तप्रवाह थेंबथेंब गळत राहतो. पुष्कळ जखमांमधील रक्तस्राव जखमेवर बँडेज घट्ट बांधून थांबविता येतो. मात्र अशी बँडेज निर्जंतुक असावी लागते. ते उपलब्ध न झाल्यास स्वच्छ हातरूमाल, स्वच्छ टॉवेल किंवा स्वच्छ कापड वापरतात. लहानलहान जखमांची योग्य काळजी घ्यावी लागते. या जखमांमधून सूक्ष्मजीवांचे संक्रामण होऊन मोठा आजार उद्भवू शकतो. अशा जखमा साबणाच्या पाण्याने स्वच्छ  करून त्यावर टिंक्चर आयोडीन लावून बँडेजपट्टीने झाकतात.

     घसा गुदमरणे : घसा किंवा श्‍वसनमार्ग यांत एखादी वस्तू अडकल्यास श्वास घ्यायला अडथळा निर्माण होतो व व्यक्ती गुदमरते. अशा व्यक्तीला खोकल्याची जोरदार उबळ येत असल्यास ती उबळ येऊ द्यावी. कारण अडकलेली वस्तू बाहेर फेकण्याचा तो एक प्रयत्न असतो. मात्र खोकला थांबेपर्यंत घशात बोटे घालून वस्तू बाहेर काढण्याचा प्रयत्न करू नये. कारण ती वस्तू अधिक खोलवर जाण्याचा धोका असतो. श्‍वसनक्रियेला गंभीर अडथळा निर्माण झाल्यास त्वरित कृत्रिम श्‍वसनाचे उपाय योजावे लागतात.

     कधीकधी अन्नपदार्थाचा तुकडा श्‍वसनलिकेत शिरून गुदमरल्यासारखे होते. अशा वेळी तीव्र हृद्‌रोग उद्भवल्याचे वाटू लागते. श्‍वसनक्रियेतील अडथळ्यामुळे रुग्ण काळानिळा दिसू लागतो. अशा वेळी श्‍वसनमार्ग खुला होण्याचे सर्व उपाय व्हावेत. अन्यथा बेशुद्धी येण्याची शक्यता असते. असे घडल्यास रुग्णाला उताणे झोपवावे. पदार्थ न निघाल्यास जवळच्या रुग्णालयात दाखल करावे.


              (साभार आणि सौजन्य-शशिकांत प्रधान - वैद्यक- कुमार विश्वकोश)
                                (संदर्भ - मराठी विश्वकोश.ऑर्ग)
           ----------------------------------------------------------------


-----संकलन
-----श्री.अतुल एस.परब(अतुल कवीराजे)
-----दिनांक-14.09.2021-मंगळवार.