''विश्व प्राथमिक चिकित्सा दिवस'' - लेख क्रमांक-2

[Atul Kaviraje]

                             ''विश्व प्राथमिक चिकित्सा दिवस''
                                           लेख क्रमांक-2
                            -------------------------------

मित्र/मैत्रिणींनो,

     आज दिनांक-१४.०९.२०२१-मंगळवार आहे. आजच्या दिनाचे विशेष म्हणजे आज ''विश्व प्राथमिक चिकित्सा दिवस'' आहे. जाणून घेऊया, आजच्या दिनाचे महत्त्व आणि इतर माहिती

                            प्रथमोपचार (First aid)-----

     विद्युत् झटका : एखाद्या उपकरणाचे विद्युत् भूयोजन (अर्थिंग) योग्य नसल्यास किंवा त्यात दोष असल्यास अथवा तारेवरील विद्युत् वेष्टन खराब झाल्यास विजेचा झटका बसू शकतो. झटका बसल्यावर ती व्यक्ती थरथर कापते कारण स्नायूंचे आकुंचन होत राहते. अशा वेळी प्रथम विद्युत्‌प्रवाह बंद करावा. ते शक्य नसल्यास त्या व्यक्तीला कोरड्या बांबूने अथवा अगदी कोरड्या कपड्याने तारेपासून दूर करावे. अशा वेळी आपण स्वत: हातात रबरी मोजे व रबरी बूट घालावेत. विजेच्या तारेपासून किंवा उपकरणापासून दूर केल्यावर त्या व्यक्तीची नाडी व श्‍वासोच्छ्‌वास चालू आहे याची खात्री करावी.

     हृदय व श्वसनक्रिया बंद असल्यास त्वरीत हृदय-फुप्फुसीय पुनर्जीवन उपचार (कार्डिओपल्मनरी रिससिटेशन – सी पी आर) चालू करावेत. त्याचे मुख्य टप्पे असे आहेत; फुप्फुसात हवा जाण्याचे सर्व मार्ग खुले करावेत. हाताच्या पंजाने पाच वेळा छातीवर दाब द्यावा. छातीच्या मध्यभागी व उजव्या बाजूस हाताच्या पंजाने दाब द्यावा व सोडावा. ३० वेळा ही कृती केल्यानंतर श्‍वासोच्छ्‌वास चालू होतो का याची खात्री करावी. श्‍वासोच्छवास आपोआप चालू न झाल्यास वैद्यकीय मदत घ्यावी.

     धक्का : शरीराला होणाऱ्या अपुऱ्या रक्तपुरवठ्यामुळे शारीरिक किंवा मानसिक धक्का (शॉक) बसू शकतो. गंभीर इजा किंवा आजार यांच्यामुळेही धक्का बसू शकतो. बहुधा शारीरिक इजा झाल्यास जखम होऊन रक्त वाहू लागते तेव्हा धक्का बसतो. हृदयविकाराचा झटका आल्यानेही धक्का बसतो. तसेच एखाद्या संक्रामणामुळे धक्का बसू शकतो. जेव्हा धक्का बसतो तेव्हा अपुऱ्या रक्तपुरवठ्यामुळे मेंदूला व इतर अवयवांना ऑक्सिजन आणि अन्नपुरवठा कमी होतो. धक्का मोठा असेल तर मृत्यूही ओढवू शकतो. धक्का बसलेली व्यक्ती घाबरलेली, गोंधळून गेलेली, अशक्त दिसते आणि तिला खूप तहान लागलेली असते. कधीकधी अशी व्यक्ती उलट्या करते. त्या व्यक्तीची त्वचा निस्तेज होते व थंड पडून ती ओलसर लागते, नाडीचे ठोके अनियमितपणे, वेगाने पडतात, तिला धाप लागते आणि श्वास घेणे त्रासदायक होते. गंभीररीत्या जखमी झालेल्या व्यक्तीला धक्का बसलेला आहे असे समजून तसे उपचार करणे अत्यंत जरूरी असते. त्यामुळे ती व्यक्ती धक्क्यातून सावरू शकते. अशा व्यक्तीला पाठीवर झोपवतात, पाय थोडे वर उचललेल्या स्थितीत ठेवतात, या स्थितीत जर श्वास घेण्यास अडचण येत असेल तर त्या व्यक्तीला आधार देऊन अर्धवट बसवितात. शरीर उबदार राहण्यासाठी तिच्या शरीराभोवती एखादे ब्लँकेट किंवा चादर गुंडाळतात. जखमेतून रक्तस्राव होत असेल तर थांबविण्याचा प्रयत्न करतात. श्वास घेण्यास त्रास होत असेल, तर कृत्रिम पद्धतीने श्वास देतात. या उपचारांनी फरक पडत नसल्यास रुग्णालयात दाखल करावे.

     मौखिक कृत्रिम श्‍वासोच्छवास : बाधित व्यक्तीचे तोंड कपड्याने आतून पुसून कोरडे करावे. कृत्रिम दात असल्यास काढून ठेवावेत. प्रथमोपचार करणाऱ्या व्यक्तीने आपले ओठ बाधित व्यक्तीच्या ओठांवर दाबावेत आणि आपला श्वास जोराने त्याच्या तोंडात सोडावा. श्‍वासोच्छ्‌वास आणि नाडी चालू झाल्यावर बाधित व्यक्तीला रुग्णालयात दाखल करावे.

     बुडणे : पोहोण्याच्या तलावात किंवा नदीत एखादी व्यक्ती बुडत असल्यास पोहणाऱ्या व्यक्तीने बुडणाऱ्या व्यक्तीच्या मागून जाऊन त्याचे डोके पाण्याबाहेर राहील, असे उचलावे. मागून उचलल्यामुळे ती व्यक्ती पोहोणाऱ्याला मिठी मारण्याची शक्यता कमी असते. अन्य कुणाच्या मदतीने त्या व्यक्तीला काठावर उचलून उपडे ठेवावे. तोंड उघडून कचरा काढून टाकावा. नाडी आणि श्‍वासोच्छ्‌वास बघावा. श्वास चालू नसल्यास कृत्रिम श्‍वासोच्छ्‌वास आणि हृदय स्पंदन चालू करावे. ताबडतोब रुग्णालयात दाखल करावे. पोहणारी व्यक्ती सराईत असल्यास त्या व्यक्तीने असा प्रयत्न करावा.

     अस्थिभंग : (फ्रॅक्चर). पडल्यानंतर अथवा मार लागून हाड मोडल्यास व त्या ठिकाणी रक्तस्राव होत नसल्यास एखादी पट्टी त्या भागाला आधार म्हणून लावावी. अस्थिभंगाच्या जागेवर वरच्या भागास व खालच्या भागास स्वतंत्र बँडेज बांधावे. अशा तऱ्हेने त्या भागाची हालचाल बंद होते आणि त्यामुळे दुखणे कमी होते. अशा व्यक्तीला तशाच अवस्थेत अलगद उचलून रुग्णालयात दाखल करावे. तत्काळ शस्त्रक्रिया करावी लागली, तर पोट रिकामे असावे लागते. म्हणून त्याला तोंडावाटे काहीही देऊ नये.

     भाजणे : एखादा गरम, पातळ व ज्वालाग्राही, पेटता पदार्थ, एखादे आम्ल किंवा आम्लारी अंगावर पडणे याला 'अंग भाजणे' म्हणतात. अशा वेळी भाजलेल्या भागावर गार पाणी ओतावे. स्वच्छ कापडात तो भाग गुंडाळून ठेवावा. त्या जागी फोड आल्यास ते फोडू नयेत. तसेच त्या भागावरचे जळलेले कपडे तसेच ठेवावेत. भाजलेल्या व्यक्तीला भरपूर पाणी प्यायला द्यावे, कारण भाजलेल्या भागातून शरीरातील पाणी कमी झालेले असते. शक्यतो भाजलेल्या जागी शाई लावू नये. ताबडतोब वैद्यकीय सल्ला घ्यावा.



              (साभार आणि सौजन्य-शशिकांत प्रधान - वैद्यक- कुमार विश्वकोश)
                                (संदर्भ - मराठी विश्वकोश.ऑर्ग)
            ------------------------------------------------------------


-----संकलन
-----श्री.अतुल एस.परब(अतुल कवीराजे)
-----दिनांक-14.09.2021-मंगळवार.