मला आवडलेला लेख-लेख क्रमांक-119-भाजे येथील बौद्ध गुंफा भाग 4

[Atul Kaviraje]

                                  "मला आवडलेला लेख"
                                     लेख क्रमांक-119
                                  --------------------

मित्र/मैत्रिणींनो,

     आज वाचूया, "मला आवडलेला लेख" या शीर्षकI-अंतर्गत, एक महत्त्वाचा, अभ्यासपूर्ण आणि ज्ञानवर्धक लेख. या लेखाचे शीर्षक आहे- "भाजे येथील बौद्ध गुंफा भाग 4"

                              भाजे येथील बौद्ध गुंफा भाग 4 --
                             ---------------------------

     व्हरांड्यातून विहारच्या हॉलमध्ये प्रवेश करण्यासाठी जी दोन द्वारे आहेत त्या मध्ये असलेल्या पुरुष आकृतीच्या भित्तीशिल्पाचा बराचसा भाग नष्ट झाला आहे किंवा केला गेला आहे. या आकृतीत दाखवलेला चेहरा मात्र सर्वसाधारण मराठी लोकांचा असतो तसाच म्हणजे गोलसर आहे व डोक्यावर पूर्वी शेतकरी डोक्याला जसे मुंडासे बांधत असत तसे मुंडासे दाखवलेले आहे. याच्या गळ्यातही 3 हार असले तरी ते मोठ्या मण्यांचे किंवा फुलांचे वाटत आहेत. कानात 7 वळ्यांची बनवलेली वजनदार व लोंबती कर्णभूषणे आहेत. खांद्यावरून घेतलेला व कंबरेशी बांधलेला पट्टा किंवा शेला याच्याही अंगावर दिसतो आहे. कंबरेला असलेल्या तलवारीचे मान शेल्यात खोचलेली आहे. तलवार कमी लांबीची असावी कारण आता फक्त म्यानाचे टोकच शिल्लक राहिलेले आहे.कंबरेला बांधलेले धोतर पायघोळ असून उजवा घोटा व डावा गुढगा यावर स्पष्ट दिसते आहे.

     उजव्या हाताच्या द्वाराच्या उजव्या बाजूला एक जाळीचे डिझाइन खोदलेले गवाक्ष आहे. या दोन्हीच्या मध्ये आणखी एका योद्ध्याची आकृती कोरलेली आहे. या योद्ध्याच्या डोक्यावरही शेतकरी बांधतात तसेच मुंडासे बांधलेले आहे. हे मुंडासे म्हणजे प्रत्यक्षात कापडाचा एक लांब पट्टा असतो व डोक्याभोवती बांधून त्याची टोके मागच्या बाजूला खांद्यापाशी लोंबती ठेवण्याची पद्धत आहे. याच्या गळ्यात फुलांचे दोन हार दिसत आहेत. मनगटावर 4 कंगणे आहेत तर दंडावर 3 फण्यांच्या नागाचा आकार दिलेली पोची आहे. आहे.कानातील कर्णभूषणे मात्र निराळ्या डिझाइनची आहेत. त्याचा डावा हात म्यान केलेल्या एका वक्र तलवारीच्या मुठीवर असून त्याने ही तलवार आपल्या अंगाबरोबर घट्ट धरलेली आहे. याच्या उलव्या हातात एक धनुष्य आहे त्याच्या पाठीवर असलेला बाणांचा भाता शिल्पात स्पष्ट्पणे दिसतो आहे. कंबरेला व्यवस्थित व पायघोळ निर्‍या काढलेले व त्याच्या घोट्यापर्यंत येणारे धोतर हा योद्धा नेसलेला आहे.

     या शिल्पाच्या खाली पाषाणातून कोरून काढलेले एक आसन आहे. या आसनाच्या कडांना गोलाई देऊन ते लाकडी आसन असावे या पद्धतीने चार पाय व त्यामधील आडव्या गोल सळया कोरून त्यावर बारीक नक्षीकाम कोरलेले आहे.

या आसनाच्या उजव्या हाताला आणि गवाक्षाच्या खालील बाजूस अनेक आकृती दिसत आहेत. जवळून बघितल्यावर माझ्या लक्षात येते आहे की हे एक मोठे म्यूरल आहे व ते इथून सुरू होऊन भिंतीच्या कोपर्‍यावरून पुढे उजव्या हाताच्या भिंतीवर असलेल्या भिख्खू कोठडीच्या द्वारा पर्यंत पसरलेले आहे. या म्यूरलमध्ये एक काहीतरी मोठी कथा सांगण्याचा शिल्पकाराचा प्रयत्न आहे. मात्र बर्‍याच आकृती आता अस्पष्ट दिसत असल्याने ही कथा अचूकपणे सांगणे शक्य नाही.

--चंद्रशेखर
(January 15, 2013)
----------------------

                      (साभार आणि सौजन्य-संदर्भ-mr.उपक्रम.ऑर्ग)
                     ------------------------------------------

-----संकलन
-----श्री.अतुल एस.परब(अतुल कवीराजे)
-----दिनांक-06.03.2023-सोमवार.
=========================================