मला आवडलेला लेख-लेख क्रमांक-124-रक्ताभिसरण आणि रक्तदाब

[Atul Kaviraje]

                                 "मला आवडलेला लेख"
                                    लेख क्रमांक-124
                                ---------------------

मित्र/मैत्रिणींनो,

     आज वाचूया, "मला आवडलेला लेख" या शीर्षकI-अंतर्गत, एक महत्त्वाचा, अभ्यासपूर्ण आणि ज्ञानवर्धक लेख. या लेखाचे शीर्षक आहे- "रक्ताभिसरण आणि रक्तदाब"

                               रक्ताभिसरण आणि रक्तदाब--
                              -------------------------

     जेंव्हा ते हृदयाच्या चौथ्या कप्प्यामधून शरीरात ढकलले जाते त्या वेळी त्या कप्प्याच्या आकुंचनक्रियेने रक्ताला एक दाब मिळतो. हा रक्ताचा जास्तीत जास्त किंवा वरचा दाब (Systolic pressure) झाला. त्या दाबामुळे ते शरीरभर पसरलेल्या रक्तवाहिन्यांमध्ये पसरते आणि सगळीकडून गोळा होत हृदयाकडे जाणा-या रक्तवाहिन्यांध्ये शिरून हृदयाकडे परत जाते. अर्थातच या वेळी त्याचा दाब कमी झालेला असतो. तरीही रक्ताला पुढे ढकलण्यासाठी तो पुरेसा असतो. पाण्याचा प्रवाह नळामधून वाहण्यासाठी त्याला पंपाने दाब द्यावा लागतो, हे प्रेशर पुरेसे नसेल तर नळाचे पाणी वरच्या मजल्यावर चढत नाही किंवा तोटीमधून अगदी कमी जोराने येते हा अनुभव आपल्याला असतो. आपल्या शरीरात पसरलेल्या असंख्य रक्तवाहिन्या आणि त्यांच्या सूक्ष्म अशा शाखा, उपशाखा वगैरेंमधून रक्ताचा पुरेसा प्रवाह वाहण्यासाठी हृदयाला जोर लावून रक्तावर दाब द्यावा लागतो. हृदयाकडून निघालेला रक्ताचा लोंढा संपला तरी रक्तवाहिन्यामधील रक्तावर कमीत कमी म्हणजे खालचा दाब (Dystolic pressure) असतोच. रक्तावरला दाब या दोन मर्यादांमध्ये सारखा बदलत असतो. हृदयामधून जोरात बाहेर पडतांना तो सर्वात जास्त असतो आणि कमी होत सर्वात कमी पातळीवर आल्यानंतर हृदयाचा पुढचा ठोका पडतो आणि त्याबरोबर रक्ताचा दाब पुन्हा वाढतो. हे सगळे एका सेकंदाच्या आत घडते.

     रक्तदाबासाठी तपासणी करतांना हृदयामधून बाहेर पडणा-या रक्तवाहिनीमधील (Arteries) हे दोन्ही रक्तदाब मोजतात. त्यासाठी एका खास उपकरणाचा उपयोग केला जातो. यातली पोकळ बाही (कफ) दंडाभोवती घट्ट गुंडाळून त्यात हवा भरतात आणि फुगवत नेतात. या हवेच्या दाबामुळे दंडामधील रक्तवाहिनी चेपली जाते आणि तिच्यामधून हाताकडे जात असलेला रक्ताचा प्रवाह पूर्णपणे थांबतो. नळीने जोडलेला व्हॉल्व्ह उघडून आतली थोडी हवा बाहेर सोडली तर हवेचा दाब कमी होतो. हवेचा दाब हळू हळू कमी करत आणला तर चेपलेली रक्तवाहिनी मोकळी होत जाते आणि हातात जाणारा रक्तप्रवाह हळू हळू सुरू होतो. हवेचा दाब आणखी कमी झाल्यानंतर रक्तप्रवाह पूर्ववत होतो. या तपासणीचे वेळी हातात होत असलेल्या रक्तप्रवाहाचा आवाज स्टेथास्कोपने ऐकतात आणि रक्ताचा प्रवाह सुरू होण्याचा आणि पूर्ववत होण्याचा क्षण पकडतात. हवेचा दाब मोजण्यासाठी पारा भरलेली एक उभी नळी या यंत्राला जोडलेली असते. एका हाताने व्हॉल्व्ह उघडून हवा बाहेर सोडायची, त्याच वेळी कानाने स्टेथॉस्कोपमधला आवाज ऐकायचा आणि खाली जात असलेली पा-याची पातळी डोळ्याने पहायची अशी तीन कामे लक्षपूर्वक करायची असल्यामुळे ही तपासणी तज्ज्ञ डॉक्टर किंवा नर्सच करू शकतात. ही तीन्ही कामे यंत्राकरवी करवून घेऊन रक्ताचा दाब काट्याने डायलवर दाखवणारी यंत्रे निघाली आहेत आणि आता ती डिजिटल पध्दतीने आकड्यात दाखवणारी उपकरणेसुध्दा उपलब्ध झाली आहेत. पण भारतातले डॉक्टर त्यांवर फारसा भरोसा न ठेवता अजून जुन्या उपकरणांचाच उपयोग करतात.

--आनंद घारे
(January 10, 2013)
----------------------

                      (साभार आणि सौजन्य-संदर्भ-mr.उपक्रम.ऑर्ग)
                     ------------------------------------------

-----संकलन
-----श्री.अतुल एस.परब(अतुल कवीराजे)
-----दिनांक-11.03.2023-शनिवार.
=========================================