मला आवडलेला लेख-लेख क्रमांक-125-रक्ताभिसरण आणि रक्तदाब

[Atul Kaviraje]

                                  "मला आवडलेला लेख"
                                     लेख क्रमांक-125
                                 ---------------------

मित्र/मैत्रिणींनो,

     आज वाचूया, "मला आवडलेला लेख" या शीर्षकI-अंतर्गत, एक महत्त्वाचा, अभ्यासपूर्ण आणि ज्ञानवर्धक लेख. या लेखाचे शीर्षक आहे- "रक्ताभिसरण आणि रक्तदाब"

                              रक्ताभिसरण आणि रक्तदाब--
                             -------------------------

     रक्तदाब मोजणारी उपकरणे फक्त वरचा दाब (Systolic pressure) आणि खालचा दाब (Dystolic pressure) मोजतात. पण त्यांच्या दरम्यानच्या काळात हे कशा रीतीने (झटक्याने किंवा सावकाशपणे) वाढत किंवा कमी होतात हे समजण्यासाठी अधिक सेंसिटिव्ह इन्स्ट्रुमेंटची आवश्यकता असते. ईसीजीमध्ये याचा आलेख (ग्राफ) मिळतो. हृदयाच्या एकामागोमाग पडणा-या ठोक्यांमध्ये रक्तावरचा दाब कशा प्रकारे बदलत असतो तसेच हे ठोके किती काळानंतर पडतात, ते एकसारखे असतात किंवा त्यात काही फरक असतो वगैरे सविस्तर माहिती त्यात मिळते. याच्याही पुढची पायरी आयसीसीयूमधील यंत्रात असते. त्यातल्या मॉनिटरवर हे ग्राफ सतत येत राहतात आणि रुग्णाचे हृदय कशा प्रकारे काम करत आहे हे डॉक्टरला दिसत राहते. याशिवाय ट्रेडमिल टेस्ट, टूडी एको, थॅलियम टेस्ट वगैरेंमधून हृदयाची क्रिया कशी चालली आहे याची डायनॅमिक माहिती मिळते.

     ही सगळी यांत्रिक उपकरणे यंत्रयुगामध्ये तयार झाली. त्यापूर्वीच्या काळात अशी साधने नसल्यामुळे रक्तप्रवाह समजून घेण्यासाठी मुख्यतः नाडीचे ठोके पाहिले (स्पर्शाने समजून घेतले) जात. प्राचीन काळापासून चालत आलेल्या आयुर्वेदामध्ये नाडीपरीक्षा अत्यंत महत्वाची समजली जाते. फक्त नाडीच्या ठोक्यांचा अतीशय लक्षपूर्वक अभ्यास करून शरीरातील सगळ्या इंद्रियांचे काम कसे चालले आहे हे निष्णात वैद्य त्यावरून जाणत असत.असे सांगतात इंग्लिशमध्येसुध्दा परिस्थिती समजून घेणे या अर्थाने फीलिंग द पल्स असा वाक्प्रचार आहे. "तुम्ही काल दिवसभर काय काय खाल्ले आणि रात्री काय केले हे सगळे अमका तमका वैद्य फक्त नाडी बघून अचूक ओळखतो." असे एका बुजुर्ग माणसाने मला एकदा सांगितले होते. कदाचित हा त्याच्या गप्पिष्टपणाचा भाग असेल किंवा रोग्याने आपल्यापासून काही लपवून ठेऊ नये म्हणून त्या वैद्याने असा समज पसरवून ठेवला असेल. अशा प्रकारे नाडीपरीक्षेमधून सबकुछ जाणणारे वैद्य आजकाल सहजासहजी पहायला मिळत नसले तरी एका मिनिटात नाडीचे ठोके किती पडतात एवढे मात्र सगळे डॉक्टर आणि वैद्य मोजतात. हे काम करणारी यंत्रेसुध्दा आता अनेक ठिकाणी पहायला मिळतात. दर मिनिटाला नाडीचे ठोके पडण्याचा वेग सतत दाखवत राहणारी इलेक्ट्रॉनिक उपकरणेसुध्दा आयसीसीयूमध्ये असतात. मिनिटाला जेवढे नाडीचे ठोके पडतात तितक्या वेळा हृदयाकडून शरीराला रक्तामधून नवा प्राणवायू मिळतो. झोपेत असतांना किंवा निपचित पडून राहिलेल्या वेळी शरीराला जेवढा प्राणवायू लागतो त्यापेक्षा कष्टाचे काम करत असतांना किंवा धावतांना जास्त प्राणवायूची गरज पडते. तो पुरवण्यासाठी नाडीचे ठोके तात्पुरते वाढतात आणि गरज कमी झाली की ते पुन्हा कमी होतात. जिममधल्या आधुनिक यंत्रांमध्ये नाडीचे ठोके दाखवणारी उपकरणे बसवली असतात. ते यंत्र चालवून वर्क आउट करतांना आपण हे पाहू शकतो. मानसिक धक्का किंवा भीतीमुळे सुध्दा छाती धडधडते तेंव्हा नाडीचे ठोके जलदगतीने पडतात. पण या सगळ्या गोष्टी बहुधा कमाल आणि किमान मर्यादांमध्येच घडतात. त्या मर्यादा ओलांडल्या गेल्या तर त्यापासून अपाय होण्याची शक्यता असते.

     थोडक्यात सांगायचे झाल्यास एका मिनिटात हृदयाच्या कार्याच्या चक्राची किती आवर्तने होतात, त्याची गती सारखीच राहते की त्यात बदल होतात, प्रत्येक आवर्तनात रोग्याच्या रक्ताचा कमाल आणि किमान दाब किती असतो. तोसुध्दा स्थिर पातळीवर राहतो किंवा त्यात बदल होत राहतो, या दोन्हींमध्ये होणारे बदल रोग्याच्या स्थिर किंवा चल स्थितीनुसार असतात की नाही. वगैरे अनेक गोष्टींचा अभ्यास करून त्याचा उपयोग रोग्याच्या शरीराची अवस्था समजून घेऊन त्याच्या व्याधीचे निदान करण्यात केला जातो.

--आनंद घारे
(January 10, 2013)
----------------------

                     (साभार आणि सौजन्य-संदर्भ-mr.उपक्रम.ऑर्ग)
                    -----------------------------------------

-----संकलन
-----श्री.अतुल एस.परब(अतुल कवीराजे)
-----दिनांक-12.03.2023-रविवार.
=========================================