दिन-विशेष-लेख-वेद दिन-D

[Atul Kaviraje]

                                  "दिन-विशेष-लेख"
                                      "वेद दिन"
                                 -----------------

मित्र/मैत्रिणींनो,

     आज दिनांक-07.09.2023-गुरुवार आहे.  0७ सप्टेंबर-हा दिवस "वेद दिन" म्हणूनही ओळखला जातो. वाचूया, तर या दिवसाचे महत्त्व, आजच्या या "दिन-विशेष-लेख" या शीर्षकI-अंतर्गत.

              वेदांची माहिती :--

     वेदांचे मुख्य प्रकार पडतात. ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद असे वेदांचे चार प्रकार आहेत प्रत्येक वेदाचे विशेष महत्व आहे आणि प्रत्येक वेदा मधून आपल्याला महत्त्वपूर्ण असा उपदेश दिला जातो.

               1. ऋग्वेद :--

     ऋग्वेद हा पहिला वेद आहे जो श्लोकांच्या स्वरूपामध्ये आढळतो. ऋग्वेद म्हणजेच स्थिती आणि ज्ञान होय. ऋग्वेद हा ग्रंथ 10 मंडलामध्ये म्हणजेच अध्यायामध्ये असून यामध्ये 1028 स्त्रोत आहेत ज्यामध्ये 11,000 मंत्र आहेत.

            ऋग्वेदामध्ये एकूण पाच शाखा आहेत.--

1. शककल्प

2. वास्कल

3. अश्वलयन

4. शंखायन

5. मांडुकायन

     भौगोलिक स्थान आणि देवतांनी सांगितलेल्या मंत्राशी ऋग्वेदाचा खूप मोठा संबंध आहे. ऋग्वेदातील स्तोत्रांमध्ये देवतांची प्रार्थना, स्तुती आणि वर्णन आणि देवलोकातील त्यांचे स्थान आहे. यामध्ये जलचिकित्सा, वायुचिकित्सा, सौरचिकित्सा, मानसिक चिकित्सा आणि हवनाद्वारे होणारे उपचार आदींचीही माहिती उपलब्ध आहे.

     ऋग्वेदाच्या दहाव्या मंडलात औषधी सूक्ताचा म्हणजे औषधांचा उल्लेख आहे. यामध्ये 125 औषधांची संख्या सांगितली असून ती 107 ठिकाणी आढळून आली आहे. वैद्यकशास्त्रात सोमाचे विशेष वर्णन आहे. ऋग्वेदात च्यवन ऋषींच्या पुनरुत्थानाचीही कथा आहे.

               2. यजुर्वेद :--

     यजुर्वेदाचा अर्थ: यत् + जु = यजु. यत म्हणजे गतिमान आणि जु म्हणजे आकाश. थोडक्यात यजुर्वेदाचा अर्थ गतिमान असे आकाश असा होतो तसेच त्याला कर्म असेदेखील म्हणतात. यजुर्वेद हा सर्वांसाठी सर्व चौकशी प्रेरणा आहे. यजुर्वेदात यज्ञांचे विधी आणि यज्ञांमध्ये वापरले जाणारे मंत्र आहेत.

     यज्ञाशिवाय तत्त्वज्ञानाचेही वर्णन आहे. तत्वज्ञान म्हणजे गूढ ज्ञान. ब्रह्म, आत्मा, देव आणि पदार्थ यांचे ज्ञान सांगणारा हा यजुर्वेद आहे. यजुर्वेद यामध्ये यज्ञाच्या प्रत्यक्ष प्रक्रियेसाठी गद्य मंत्र आहेत. या वेदाच्या दोन शाखा आहेत, शुक्ल आणि कृष्ण.

कृष्ण : वैशंपायन ऋषी कृष्णाशी संबंधित आहेत. कृष्णाच्या चार शाखा आहेत.

शुक्ल : ऋषी याज्ञवल्क्य शुक्लाशी संबंधित आहेत. शुक्ला यांच्या दोन शाखा आहेत. यात 40 अध्याय आहेत. यजुर्वेदातील एका मंत्रात बृहिधान्याचे वर्णन आढळते. याशिवाय दिव्या वैद्य आणि कृषी विज्ञान हा विषयही त्यात आहे.

              3. सामवेद :--

     सामवेद या वेदाचा अर्थ परिवर्तन आणि संगीत सोबतच सौम्यता आणि उपासना असा होतो. सामवेद या वेदात ऋग्वेदातील स्तोत्रांचे संगीतमय रूप आहे. सामवेद गेय आहे, म्हणजे गाण्याच्या रूपात आढळतो. हा वेद संगीतशास्त्राचा उगम मानला जातो. 1824 मंत्रांच्या या वेदात 75 मंत्र सोडून बाकीचे सर्व मंत्र ऋग्वेदातूनच घेतले आहेत.यामध्ये सविता, अग्नि आणि इंद्र या देवतांचा उल्लेख आढळतो. यात प्रामुख्याने 3 शाखा असून 75 स्तोत्रे आहेत.

               4. अथर्वदेव :--

     थर्व म्हणजे कंपन आणि अथर्व म्हणजे कंपन नसणे. ज्ञानाची उत्तम कर्म करत असताना जो भगवंताच्या उपासनेत लीन राहतो, त्याला थरथरणारी बुद्धी प्राप्त होऊन मोक्ष प्राप्त होतो असा अर्थ वेदाचा अर्थ होतो. या वेदात गूढ विद्या, औषधी वनस्पती, चमत्कार आणि आयुर्वेद इत्यादींचा उल्लेख आहे. यात 20 अध्यायांमध्ये 5687 मंत्र आहेत. त्याचे आठ विभाग आहेत, ज्यामध्ये भेषज वेद आणि धतुवेद ही दोन नावे आढळतात.

--by Marathi Read
---------------------

                        (साभार आणि सौजन्य-संदर्भ-मराठी रीड.कॉम)
                       -----------------------------------------

-----संकलन
-----श्री.अतुल एस.परब(अतुल कवीराजे)
-----दिनांक-07.09.2023-गुरुवार.
=========================================