मुलांचे मनोविज्ञान-1

[Atul Kaviraje]

मुलांचे मनोविज्ञान-

मुलांचे मनोविज्ञान (Child Psychology) एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि अवश्यक विषय आहे, जो मुलांच्या मानसिक आणि भावनिक विकासावर आधारित आहे. हे त्यांच्या वयाच्या प्रत्येक टप्प्यात कसे बदलते आणि त्यावर कसा प्रभाव पडतो, याचा अभ्यास करते. मुलांची वागणूक, विचारधारा, भावना, आणि त्यांचे निर्णय घेण्याचे स्वभाव यांचा अभ्यास करणे हे पालक आणि शिक्षकांसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

मुलांचे मनोविज्ञान म्हणजे काय?
मुलांचे मनोविज्ञान म्हणजे मुलांच्या मानसिक, भावनिक, आणि सामाजिक विकासाचा अभ्यास. मुलांचा विकास शारीरिकदृष्ट्या, मानसिकदृष्ट्या आणि भावनिकदृष्ट्या वेगवेगळ्या टप्प्यात होतो. त्यांचे विचार, भावना आणि वर्तन विविध बाह्य घटकांवर आधारित असतात - जसे की त्यांच्या कुटुंबाचे वातावरण, शाळेतील वातावरण, आणि समाजाचे संस्कार.

मुलांच्या वयाच्या विविध टप्प्यांतील मानसिक विकास:
मुलांचे मानसिक आणि भावनिक विकास त्यांच्या वयाच्या टप्प्यांवर आधारित असतो. हे टप्पे आणि त्यात होणारे मानसिक बदल पुढीलप्रमाणे:

१. प्राथमिक वय (0-6 वर्षे) – इन्फंट आणि टॉडलर:
विकसनशील क्षमता: या वयात मुलांमध्ये शिकण्याची उत्कंठा असते. ते आपल्या आसपासच्या गोष्टींची ओळख करतात आणि किमान शब्द, हावभाव आणि इतर मुलांच्या वागण्या द्वारे संवाद साधू लागतात.
उदाहरण: उदाहरणार्थ, एक वर्षाच्या मुलाला "नमस्कार" म्हणताच, तो आपला हात हलवतो.
मनोविज्ञान: या वयात मुलांच्या भावनांचा प्राथमिक अनुभव असतो. त्यांना मातेसोबत असलेल्या नात्याचा गहिरा अनुभव होतो. त्यांनी आपल्या भावनांचा समज शिकायला सुरुवात केली आहे.
२. शालेय वय (6-12 वर्षे) – मुलांचे बौद्धिक आणि सामाजिक विकास:
विकसनशील क्षमता: या वयात मुलांचा बौद्धिक विकास तीव्र असतो. त्यांची एकाग्रता आणि शिकण्याची क्षमता वाढते. ते अन्य मुलांशी संवाद साधू लागतात आणि गट कामामध्ये सहभागी होतात.
उदाहरण: शाळेतील इतर मुलांसोबत खेळताना ते नियम शिकतात आणि आपले वर्तन कसे नियंत्रित करावे हे शिकतात.
मनोविज्ञान: या वयात मुलांचा आत्मविश्वास आणि सामाजिक ओळख तयार होतो. त्यांचा स्वाभिमान, आवडीनिवडी आणि योग्य-अपेक्षित वर्तन शिकायला लागतो.
३. किशोरवय (13-18 वर्षे) – मानसिक आणि भावनिक उतार-चढाव:
विकसनशील क्षमता: किशोरवयात मुलांचे मानसिक, शारीरिक आणि भावनिक परिवर्तन मोठ्या प्रमाणावर होते. ते आत्मपरीक्षण करतात आणि आपल्या भविष्याबद्दल विचार करत असतात.
उदाहरण: किशोरवयातील मुलांना आपल्या शरीरातील बदलांचा समज होतो आणि ते इतरांपासून स्वातंत्र्य मिळवण्याचा प्रयत्न करतात.
मनोविज्ञान: या वयात मुलांच्या भावनात्मक अस्थिरतेचा अनुभव होतो. त्यांना मित्रांपासून ओळखी मिळवण्याची आणि आत्म-समझाची गरज असते.
मुलांच्या मनोविज्ञानातील काही महत्त्वाचे घटक:
भावनिक सुरक्षा:

मुलांना भावनिक सुरक्षा अत्यंत महत्त्वाची असते. त्यांच्या भावनांचा आदर आणि त्यांच्या चिंतांचा विचार करणे आवश्यक आहे.
उदाहरण: जेव्हा मुलं घाबरलेली असतात, तेव्हा त्यांना सुरक्षित वाटणारी व्यक्ती जवळ असावी लागते.
समाजाशी संबंध:

मुलांच्या मानसिक विकासासाठी त्यांचे सामाजिक संबंध खूप महत्त्वाचे आहेत. त्यांनी आपल्या सहलीत इतर मुलांसोबत खेळावे, संवाद साधावा आणि गट कार्यात भाग घ्या.
उदाहरण: शाळेत मित्र बनवताना मुलांच्या आत्मविश्वासात वाढ होते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-17.11.2024-रविवार.
===========================================