दिन-विशेष-लेख-28 नोव्हेंबर, 1967: जोसेलिन बेल बर्नेल आणि अँटनी हेविश यांनी

[Atul Kaviraje]

१९६७: जोसेलिन बेल बर्नेल आणि अँटनी हेविश यांनी पल्सार तार्‍यांचे अस्तित्त्व सर्वप्रथम सिद्ध केले.

28 नोव्हेंबर, 1967: जोसेलिन बेल बर्नेल आणि अँटनी हेविश यांनी पल्सार तार्‍यांचे अस्तित्व सर्वप्रथम सिद्ध केले-

पार्श्वभूमी: 28 नोव्हेंबर 1967 रोजी, जोसेलिन बेल बर्नेल (Jocelyn Bell Burnell) आणि अँटनी हेविश (Antony Hewish) यांनी एक ऐतिहासिक वैज्ञानिक शोध लावला – पल्सार तार्‍यांचे अस्तित्व. यामुळे त्यांना शास्त्रज्ञ आणि खगोलशास्त्रज्ञांच्या वर्तमनातील एक अत्यंत महत्त्वाचे स्थान मिळाले.

पल्सार तारं म्हणजे एक प्रकारच्या न्यूट्रॉन ताऱ्यांची विशेष जात, जी नियमित अंतराने रेडियो लहरी उत्सर्जित करते. या ताऱ्यांचा शोध अत्यंत महत्वपूर्ण होता कारण त्यांनी ब्रह्मांडाच्या संरचनेतील एक महत्त्वपूर्ण पैलू उघडला.

पल्सार ताऱ्यांचे शोध:
शोध प्रक्रिया: 1967 मध्ये, जोसेलिन बेल बर्नेल आणि अँटनी हेविश यांनी यूकेमधील केम्ब्रिज विद्यापीठात रेडियो खगोलशास्त्रावर संशोधन करत असताना, त्यांनी एका अद्वितीय प्रकारच्या रेडियो सिग्नल्सचा शोध लावला. या सिग्नल्सची आवृत्ती इतकी नियमित होती की, त्या विशिष्ट सिग्नल्सला "लहान लांब चकाकत" (regular pulses) म्हणून ओळखले गेले.

सिग्नल्स: पहिल्यांदा त्यांनी शोधलेले सिग्नल्स इतके विशेष होते की त्यांना प्रारंभिकपणे "एलियन सिग्नल" म्हणून ओळखले गेले. हे सिग्नल्स एक नियमित आणि उच्च आवृत्तीत येणारे प्रकाशधारक होते, ज्यामुळे वैज्ञानिकांनी याला विशिष्ट म्हणून ओळखले.

पल्सार म्हणजे काय?: या सिग्नल्सचे सखोल अध्ययन केल्यानंतर, शास्त्रज्ञांनी निष्कर्ष काढला की ते सिग्नल्स एका विशेष प्रकारच्या न्यूट्रॉन ताऱ्यांमधून येत होते, ज्याला पल्सार (pulsar) असे नाव देण्यात आले. पल्सार म्हणजेच न्यूट्रॉन तार्‍यांचे ते प्रकार, जे अत्यंत तंतूदार आणि द्रुत गतीने फिरतात, आणि त्यातून नियमित अंतराने रेडियो लहरी उत्सर्जित होतात.

महत्वाचे शोध: पल्सारचे अस्तित्व सिद्ध करून, जोसेलिन बेल बर्नेल आणि अँटनी हेविश यांनी खगोलशास्त्रात एक मोठा टर्निंग पॉईंट आणला. त्यांनी उघडले की, ब्रह्मांडात अजून अनेक अज्ञात प्रकारचे तारे आणि अवकाशातील घटना आहेत, जे आधी कधीही ओळखले गेले नव्हते.

जोसेलिन बेल बर्नेल:
शेक्षणिक व कार्य: जोसेलिन बेल बर्नेल ही ब्रिटिश खगोलशास्त्रज्ञ आहे, ज्यांनी रेडियो खगोलशास्त्राच्या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. 1967 मध्ये पल्सारच्या शोधाबद्दल अँटनी हेविश सोबत तिला सहकार्य केले होते.
उपलब्धी: जरी पल्सार शोधासाठी तिला थोड्या वेळाने नोबेल पारितोषिक मिळाले नाही (हे फक्त अँटनी हेविशला देण्यात आले), तरीही तिच्या कार्याचे महत्त्व आणि योगदान खगोलशास्त्राच्या क्षेत्रात अत्यंत मोठे मानले जाते.

अँटनी हेविश:
सकारात्मक भूमिका: अँटनी हेविश हे ब्रिटिश खगोलशास्त्रज्ञ होते, जेव्हा जोसेलिन बेल बर्नेलने पल्सार शोध लावला, तेव्हा त्यांच्यासोबत त्यांनी ते तपासले आणि वैज्ञानिक साक्षात्कार केला. अँटनी हेविशला नंतर 1974 मध्ये नोबेल पारितोषिक देण्यात आले.

महत्त्व:
वैज्ञानिक क्रांती: पल्सारचा शोध रेडियो खगोलशास्त्राच्या क्षेत्रातील एक क्रांतिकारी शोध मानला जातो. यामुळे ताऱ्यांच्या जीवनशक्ती आणि त्यांचे विकिरण समजून घेण्यास मदत झाली.

दूरदर्शन आणि अवकाश संशोधन: पल्सार शोधामुळे पुढील खगोलशास्त्राच्या संशोधनाला चालना मिळाली. तसेच, आणखी अनेक तारे आणि अवकाशातील घटकांची शोध लागली.

ब्रह्मांडाच्या गूढतेचे उकलणे: या शोधामुळे शास्त्रज्ञांना ब्रह्मांडाच्या आणखी गूढ गोष्टी समजायला सुरुवात झाली, विशेषत: न्यूट्रॉन ताऱ्यांचे अस्तित्व आणि त्यांची वैशिष्ट्ये.

निष्कर्ष:
28 नोव्हेंबर 1967 हा दिवस खगोलशास्त्राच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा आहे. जोसेलिन बेल बर्नेल आणि अँटनी हेविश यांच्या शोधामुळे ब्रह्मांडाच्या समजण्यात एक महत्त्वाची नवा पाऊल टाकला गेला, जो आजच्या खगोलशास्त्राच्या कार्यामध्ये अत्यंत प्रभावी आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-28.11.2024-गुरुवार.
===========================================