दिन-विशेष-लेख-29 नोव्हेंबर, १७७५: जेम्स जे यांनी अदृश्य शाईचा शोध लावला-

[Atul Kaviraje]

१७७५: जेम्स जे या शास्त्रज्ञाने अदृश्य शाईचा शोध लावला.

29 नोव्हेंबर, १७७५: जेम्स जे यांनी अदृश्य शाईचा शोध लावला-

परिचय: 29 नोव्हेंबर 1775 रोजी, इंग्रजी शास्त्रज्ञ जेम्स जे (James Jay) यांनी "अदृश्य शाई" (Invisible Ink) चा शोध लावला. अदृश्य शाईचा वापर कागदावर लिहिलेले संदेश किंवा माहिती लपवण्यासाठी केला जातो, जे इतरांसाठी दिसत नाही, परंतु विशिष्ट परिस्थितीत किंवा रसायनांचा वापर करून ते संदेश वाचता येतात.

इतिहास आणि शोधाची पार्श्वभूमी:

18 व्या शतकात, विशेषत: युद्धाच्या काळात, गुप्त संदेश आणि संवादाची आवश्यकता फार महत्त्वाची होती. शत्रूच्या ताब्यात न जाऊन माहितीचा आदान-प्रदान करणे आवश्यक होतं. यासाठी शास्त्रज्ञ आणि विचारवंत विविध प्रकारच्या गुप्त लेखनाची पद्धती शोधत होते. अदृश्य शाई किंवा गुप्त शाई यासंदर्भात जेम्स जे यांचा शोध हा ऐतिहासिक दृष्टीने महत्त्वपूर्ण होता.

जेम्स जे यांनी १७७५ मध्ये एक शाई तयार केली जी सामान्य प्रकाशात दिसत नव्हती. ती शाई लिहिल्यानंतर, त्यावर दुसर्‍या काही रसायनांचा वापर केल्यावरच तो संदेश दिसू लागला. या शोधामुळे त्याचा वापर गुप्त लेखन, लपवलेल्या संदेशांचे आदान-प्रदान आणि युद्धाच्या काळात महत्त्वपूर्ण ठरला.

जेम्स जे आणि अदृश्य शाईचा शोध:

जेम्स जे यांचा शोध म्हणजे एक खास प्रकारची शाई बनवणे, जी काही खास परिस्थितींमध्येच दिसत असे. त्या शाईमध्ये असे रसायन वापरण्यात आले जे सामान्य प्रकाशात नाही दिसत. मात्र, विशिष्ट गरम किंवा रसायनिक उपचार केल्यावर ती शाई वाचता येऊ शकली. यामुळे अदृश्य शाईच्या माध्यमातून गुप्त संदेशांची अदलाबदली होऊ लागली, खास करून युद्धाच्या काळात.

त्यांनी एक विशिष्ट गुप्त शाई तयार केली, जी फक्त हिटिंग (उष्णता) किंवा रासायनिक उपचारांद्वारे दिसू शकत होती. त्यानंतर काही काळात, दुसर्‍या शास्त्रज्ञांनी ह्या शाईच्या प्रकारात सुधारणा केली आणि तिचा वापर गुप्त संदेश लेखनासाठी केला गेला.

अदृश्य शाईचे महत्त्व:

युद्ध आणि गुप्तचरता: जेम्स जे यांच्या शोधामुळे गुप्त संदेश किंवा जासूसचे कार्य सोपे झाले. गुप्त शाईचा उपयोग युद्धकाळात शत्रूला फसवण्यासाठी, आणि सुरक्षा माहिती लपवण्यासाठी केला जात होता. गुप्त शाईचा वापर करून, एक व्यक्ती दुसऱ्या व्यक्तीला संदेश देऊ शकत असे, जो इतरांसाठी अदृश्य असायचा.

सामान्य शाई आणि अदृश्य शाईची तुलना: सामान्य शाई आणि अदृश्य शाई यामध्ये फरक असतो. सामान्य शाई सहज दिसते, परंतु अदृश्य शाईला कागदावर लिहिण्याच्या नंतर काही खास पदार्थ किंवा गरम करूनच त्याचा रंग दिसतो. या कारणामुळे, अशा शाईचा वापर गुप्त लेखन, लपवलेल्या संदेशांमध्ये केला जातो.

आधुनिक काळातील उपयोग: अदृश्य शाईचा वापर आजकाल विविध आधुनिक तंत्रज्ञानांत आणि सुरक्षा उद्देशासाठी केला जातो. या शाईचा वापर बँकिंग, इन्शुरन्स कंपन्या, आणि गुप्तशास्त्र विभागांमध्ये होत आहे, जिथे संवेदनशील माहिती सुरक्षित ठेवण्यासाठी अदृश्य शाई वापरली जाते.

पारंपारिक शाईचे बदलते रूप: जेम्स जे यांनी तयार केलेली शाई ही एक साधी शाई होती, पण त्यावर ज्या विशिष्ट रसायनांचा वापर केला गेला, त्यामुळे ती विशेष बनली. यानंतर या प्रकाराची शाई वापरण्याच्या विविध पद्धतींचा शोध लागला आणि त्या पद्धतींमध्ये सुधारणा करण्यात आली.

उदाहरण:

युद्धाच्या काळात गुप्त लेखन:
दुसऱ्या महायुद्धादरम्यान, इन्क्रिप्शन आणि गुप्त संदेशांचे महत्त्व खूपच वाढले. त्यावेळी, अनेक देशांनी गुप्त संदेश लेखनासाठी अदृश्य शाईचा वापर केला. यामुळे सैन्य आणि गुप्तचर एजन्सींना शत्रूच्या ताब्यात न येता संवेदनशील माहिती देणे शक्य झाले.

दुसरे शास्त्रज्ञ आणि तंत्रज्ञान:
जेम्स जे यांनी बनवलेल्या शाईचा नंतर अधिक शोध लावला गेला. एक महत्त्वपूर्ण उदाहरण म्हणजे थर्मल इमेजिंग तंत्रज्ञान, जेथे विशिष्ट उष्णतेच्या वापरामुळे अदृश्य शाई दिसू शकते.

गुप्तचर संस्थेतील वापर:
आजकाल अनेक गुप्तचर संस्थांमध्ये अदृश्य शाईचा वापर महत्त्वाच्या दस्तऐवजांच्या सुरक्षेसाठी केला जातो. यात सरकार, इंटेलिजेंस एजन्सी, आणि सुरक्षा विभागांचा समावेश होतो.

निष्कर्ष:

जेम्स जे यांच्या १७७५ मध्ये लावलेल्या अदृश्य शाई च्या शोधाने गुप्त संदेश लेखनाच्या क्षेत्रात एक मोठे परिवर्तन घडवले. युद्ध, गुप्तचर कामकाज, आणि इतर संवेदनशील माहिती सुरक्षित ठेवण्यासाठी अदृश्य शाईचा वापर महत्त्वपूर्ण ठरला. या शोधामुळे आणि त्याच्या अनुप्रयोगामुळे, गुप्त संवाद आणि सुरक्षितता एक नवा चेहरा प्राप्त झाला. अदृश्य शाईचे वापर आजही विविध सुरक्षा, औद्योगिक आणि दैनंदिन जीवनातील क्षेत्रांमध्ये होत आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-29.11.2024-शुक्रवार.
===========================================