श्रीविठोबा आणि संत ज्ञानेश्वरीचे तत्त्वज्ञान-1

[Atul Kaviraje]

श्रीविठोबा आणि संत ज्ञानेश्वरीचे तत्त्वज्ञान-
(Lord Vitthal and the Philosophy of Sant Dnyaneshwari)

श्रीविठोबा आणि संत ज्ञानेश्वरांचे तत्त्वज्ञान-

भारतीय संत परंपरेतील एक अत्यंत महत्त्वाचा भाग म्हणजे भक्तिरसाने परिपूर्ण असलेल्या संतांचा विचार. यामध्ये भगवान श्रीविठोबा आणि संत ज्ञानेश्वरांचे तत्त्वज्ञान विशेष महत्वाचे आहे. श्रीविठोबा हे महाराष्ट्रातील प्रमुख देवते आहेत, ज्यांचा पूजन भक्तिरसात बुडलेल्या संतांनी केला. संत ज्ञानेश्वर हे त्यातील एक महान तत्त्वज्ञ होते, ज्यांनी आपल्या जीवनात श्रीविठोबा भक्तीला उंचावले. त्यांच्या तत्त्वज्ञानात भक्तिमार्ग, आत्मज्ञान आणि एकात्मतेचा संदेश दिला जातो.

१. श्रीविठोबा: भगवान भक्तांचा आदर्श
श्रीविठोबा, ज्यांना विठोबा, पंढरपूरचा विठोबा किंवा पंढरपूरचा देवता म्हणून ओळखले जाते, हे विष्णूच्या अवतारातले एक रूप मानले जाते. पंढरपूर शहरात असलेल्या विठोबाच्या मंदीरामध्ये लाखो भक्त एकवटले जातात आणि विठोबा भक्तिपंथाचे पालन करतात. श्रीविठोबा म्हणजे परमानंद, शांती आणि भक्तिरसाचा साक्षात्कार करणारा देवता आहे.

विठोबा या रूपात श्री विष्णूचा 'भक्तवत्सल' (भक्तांचा भक्त) रूप प्रकट होतो. तो भक्तांच्या हृदयात राहतो आणि त्यांच्या शंका व दुःखांचा निवारण करणारा असतो. विठोबा यांच्या तत्त्वज्ञानात भक्तिरस आणि आत्मसाक्षात्कार यांचा संयोग आहे. एकूणच, विठोबा हे भक्तांच्या हृदयात असणारे एक शुद्ध प्रेम आणि निष्ठेचे प्रतीक आहेत.

२. संत ज्ञानेश्वरांचे तत्त्वज्ञान
संत ज्ञानेश्वर हे 13 व्या शतकातील महान संत आणि तत्त्वज्ञ होते. त्यांनी 'ज्ञानेश्वरी' या ग्रंथात भगवद्गीतेवर मराठीतून विस्तृत भाष्य केले आणि त्यात आध्यात्मिक शिक्षण दिले. संत ज्ञानेश्वरांचे तत्त्वज्ञान म्हणजे भक्तिरस, आत्मज्ञान आणि जगाच्या सत्याचा शोध आहे. त्यांनी जीवनाच्या तात्त्विक आणि धार्मिक अंगे सुस्पष्टपणे मांडली.

- भक्तिरस आणि प्रेम:
संत ज्ञानेश्वरांचा मुख्य संदेश हा भक्तिरसावर आधारित होता. त्यांचे तत्त्वज्ञान भक्तिमार्गावर जोर देते. ते म्हणतात की, "भक्तिरहिता कोणतेही कर्तव्य हि निष्फळ आहे." त्यांच्या दृष्टीने भगवंताशी निस्वार्थ प्रेम आणि भक्तिमार्ग हे जीवनाचे सर्वोत्तम उद्दिष्ट होते. ज्ञानेश्वर महाराजांनी भगवान श्रीविठोबा यांच्याशी संबंध जोडून त्यांची पूजा केली, आणि त्यांच्या भक्तीसिद्धतेचा महिमा मांडला.

उदाहरण:
ज्ञानेश्वरीत त्यांनी श्रीविठोबा सोबत जोडलेली भक्तिरासाची व्याख्या, भक्तीच्या साधनेचे अंश एकात्मतेच्या रूपात दिसतात. त्याच प्रमाणे, ज्ञानेश्वरीमध्ये हरिविठोबा हाच एक अद्वितीय मार्ग आहे ज्यामुळे सत्याचा प्रत्यक्ष अनुभव मिळवता येतो.

- आत्मज्ञान आणि समर्पण:
संत ज्ञानेश्वरांचे दुसरे महत्त्वाचे तत्त्वज्ञान म्हणजे आत्मज्ञान आणि समर्पण. ज्ञानेश्वरांच्या दृष्टीने, भक्तीमुळे व्यक्तीची आत्मसाक्षात्काराची अवस्था प्राप्त होते. त्यांनी भगवद्गीतेतले तत्वज्ञान मराठीत सांगून, त्यात तत्त्वज्ञान आणि भक्ति यांचे एकात्मिक रूप दर्शवले. त्यांनी आत्म्याचे सत्य जाणून त्याचा समर्पण करणारा मार्ग दिला.

उदाहरण:
ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात, "आत्मज्ञानाने जीवनात शुद्धता येते, आणि त्याच्या माध्यमातून मनुष्य भगवंताच्या सान्निध्यात राहतो." ते सत्याच्या जाणीवेतून आत्मा आणि परमात्म्याचे एकात्म होते, आणि हेच तत्वज्ञान त्यांनी पंढरपूरच्या विठोबाशी जोडले.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-18.12.2024-बुधवार.
===========================================