२१ डिसेंबर, २०२४ - उत्तरायणरंभ-

[Atul Kaviraje]

उत्तरायणरंभ-

२१ डिसेंबर, २०२४ - उत्तरायणरंभ-

उत्तरायणरंभ – सूर्यमाला आणि भारतीय संस्कृतीतील महत्त्व

उत्तरायणरंभ हा दिवस भारतीय संस्कृतीत अत्यंत महत्त्वाचा आहे. उत्तरायण हा शब्द सूर्याच्या उत्तर कक्षेतील मार्गक्रमणाशी संबंधित आहे, ज्याला सूर्य उत्तरायणात प्रवेश करतो. उत्तरायणाची सुरुवात २२ डिसेंबरला होणारी असली तरी २१ डिसेंबरपासून या खास कालखंडाची प्रारंभिक लक्षणे दिसू लागतात, म्हणून हा दिवस "उत्तरायणरंभ" म्हणून ओळखला जातो. उत्तरायण म्हणजे सूर्याचा कक्ष बदलून दक्षिणेकडून उत्तरकडे जाणे. उत्तरायणाचा प्रारंभ हा एक अत्यंत शुभ मानला जातो, आणि हिंदू धर्मातील अनेक पौराणिक आणि धार्मिक महत्त्वपूर्ण कार्यक्रम या कालखंडात साजरे केले जातात.

उत्तरायण म्हणजे काय?

उत्तरायण म्हणजे सूर्याचा दक्षिणायन कक्षातून उत्तरायन कक्षात प्रवेश. ह्या कालावधीत सूर्य पृथ्वीच्या उत्तरेकडील कक्षावर हलतो. याच्या आधीचे कालखंड म्हणजे दक्षिणायन होते, ज्यात सूर्य दक्षिण कक्षाकडे जातो. २१ डिसेंबरच्या आसपास, सूर्य दक्षिण कक्षातून उत्तर कक्षात जातो आणि उत्तरायण प्रारंभ होतो. हा कालखंड साधारणत: २२ डिसेंबरपासून सुरू होतो आणि २१ जूनपर्यंत टिकतो.

उत्तरायण म्हणजे सूर्याच्या चक्री कक्षातील एक महत्त्वपूर्ण परिवर्तन आहे, ज्याला भारतात सर्वसाधारणपणे "उत्तरायण" किंवा "उत्तरायण प्रवेश" म्हणून ओळखले जाते.

उत्तरायणचे महत्त्व

धार्मिक महत्त्व
उत्तरायण हा सर्व हिंदू धर्मीयांसाठी अत्यंत पवित्र आणि शुभ काळ मानला जातो. ह्या कालखंडात सूर्यमंदिरांमध्ये पूजा, स्नान आणि व्रत यांचे आयोजन केले जाते. विशेषतः कुम्भ मेला, माघ स्नान, आणि पतंग उत्सव यांसारख्या धार्मिक कार्यांची सुरुवात उत्तरायणाच्या कालखंडात होते. उत्तरायणाच्या प्रारंभापासून माघ महिन्यातील शुभ समय सुरू होतो, जो भारतीय धार्मिक परंपरेत अत्यंत महत्त्वाचा असतो.

शरीराच्या आरोग्यासाठी महत्त्व
उत्तरायणाची सुरुवात शरीरासाठी अत्यंत योग्य असते. शीत ऋतू आणि थंड वातावरणामुळे शरीराच्या आरोग्याला चांगला लाभ होतो. सूर्याच्या प्रकाशामुळे शरीराची ऊर्जा सशक्त होऊन सकारात्मक मानसिकता वाढवते. आयुर्वेदानुसार या कालखंडात शरीराचा क्यूरेटर किंवा रोगप्रतिकारक शक्ती अधिक कार्यक्षम होते. म्हणूनच, या काळात आरोग्याच्या दृष्टीने शुभ मानले जाते.

कृषी आणि नैतिक महत्त्व
उत्तरायणाचा प्रारंभ कृषी क्षेत्रासाठी सुदैवी मानला जातो. हा काळ पिकांच्या तयारीसाठी आणि कापणीसाठी योग्य असतो. शेतकऱ्यांसाठी उत्तरायणाची सुरुवात म्हणजे एक नवीन कृषी वर्षाची सुरुवात होय. भारतीय कृषी परंपरेत, उत्तरायण हा असा कालखंड आहे जेव्हा शेतकरी नवीन पिकांची तयारी आणि कापणी यासाठी प्रयत्नशील असतात.

सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
उत्तरायण हा एक असा उत्सव आहे, जो समाजातील एकजूट आणि प्रेमाची भावना वाढवतो. उत्तरायणाच्या आगमनाशी संबंधित विविध सांस्कृतिक कार्ये, त्यात पतंग उडवणे, सण साजरे करणे, मैदानी खेळ आणि लोक नृत्य यांचा समावेश असतो. हा काळ मित्रपरिवार आणि कुटुंबांसोबत आनंदाने घालवण्याचा असतो. विशेषतः गुजरात, राजस्थान आणि मध्य प्रदेश इत्यादी राज्यांमध्ये उत्तरायण किंवा माघ स्नानाचा महत्त्वाचा उत्सव साजरा केला जातो.

उत्तरायणरंभ आणि पौराणिक संदर्भ

उत्तरायणाचा संबंध पौराणिक कथांसोबतही आहे. हिंदू धर्मात, उत्तरायणाच्या सुरुवातीला दिव्य ऊर्जा आणि शुभ प्रभावांचा संचार होतो असे मानले जाते. पौराणिक ग्रंथात आलेल्या एका गोष्टीनुसार, यमराजाने उत्तरायणाच्या दिवसांमध्ये पुण्यात्म्यांना स्वर्गात घेतले, म्हणून उत्तरायणात मृत्यु देखील शांति आणि सुखदायक मानला जातो.

उदाहरण – उत्तरायणाचे महत्त्व

उत्तरायणाच्या प्रारंभामुळे अनेक लोक विविध धार्मिक कृत्ये, व्रते आणि स्नान करण्यास जातात. विशेषतः, प्रत्येक भारतीय ह्या काळात गंगा नदीमध्ये स्नान करण्यास जातो, ज्यामुळे पापांचे समाधान होईल आणि पुण्य मिळवता येईल असा विश्वास आहे. यामुळे उत्तरायणाच्या काळात पवित्र नद्यांमध्ये स्नान, पूजा आणि व्रते करणाऱ्यांची संख्या खूप वाढते.

तसेच, "उत्तरायणत आयुष्य सुधारेल" अशी आपली श्रद्धा आहे. उदाहरणार्थ, शंकराचार्यजींच्या काळात, उत्तरायणाच्या सुरुवातीस विविध धार्मिक शास्त्रांची आणि शांतीसंबंधीच्या उपदेशांची सांगोपांग चर्चा होई.

निष्कर्ष

उत्तरायणरंभ हा हिंदू धर्म आणि संस्कृतीत एक अत्यंत शुभ आणि महत्त्वाचा दिवस आहे. उत्तरायणाच्या आगमनाच्या वेळेस व्यक्तीला शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक पातळीवर नवा उत्साह आणि ऊर्जा मिळते. हे दिनमान आपल्या जीवनात सकारात्मक बदल आणणारा ठरतो. तसेच, उत्तरायण हा कृषी, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि धार्मिक दृष्टिकोनातून महत्त्वपूर्ण ठरतो.

उत्तरायणाच्या प्रारंभाला, आपण सर्वजण जीवनातील प्रत्येक गोष्टीला शुभेच्छा देऊन, आपल्या प्रियजनांसोबत या पवित्र काळाची सुरुवात आनंदात आणि समृद्धीत करावी, हीच आपल्या सगळ्यांची इच्छा आहे.

"उत्तरायणाच्या प्रारंभानिमित्त सर्वांनाही सुख, समृद्धी आणि पुण्याचा आशीर्वाद मिळो!"

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-21.12.2024-शनिवार.
===========================================