अंतरराष्ट्रीय राजकारण आणि भारताचे स्थान-1

[Atul Kaviraje]

अंतरराष्ट्रीय राजकारण आणि भारताचे स्थान-

अंतरराष्ट्रीय राजकारण हे जगभरातील राष्ट्रे, त्यांच्या सरकारांमधील आपसी संबंध, तसेच विविध आंतरराष्ट्रीय संस्थांद्वारे या राष्ट्रांचे एकमेकांशी असलेल्या कूटनीतिक, आर्थिक आणि सामरिक व्यवहारांचे नियोजन आहे. हे राजकारण केवळ राष्ट्रांसाठीच नाही, तर त्या राष्ट्रांच्या नागरिकांसाठी, जागतिक शांती, विकास, संरक्षण आणि मानवी हक्कांसाठी देखील अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरते.

भारत, ज्याला संघर्षांचे आणि विविधतेचे देश म्हटले जाते, त्याचे अंतरराष्ट्रीय राजकारण हा विषय त्याच्या ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक परंपरेनुसार नुसताच नवा नाही, तर त्याचे एक ऐतिहासिक आणि महत्त्वपूर्ण स्थान आहे. आजच्या या जागतिकीकरणाच्या युगात, भारताचे अंतरराष्ट्रीय राजकारण मध्ये असलेले स्थान, त्याचे आर्थिक, सामरिक, सांस्कृतिक आणि कूटनीतिक प्रभाव यांची महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे.

भारताचे ऐतिहासिक राजकीय स्थान:
भारताचा इतिहास राजकीय संघर्ष आणि सामरिक वर्तुळात एक महत्त्वपूर्ण भूमिका निभावणारा आहे. ब्रिटीश साम्राज्य पासून स्वतंत्रता मिळवण्यासाठी भारताने एक लांब आणि संघर्षपूर्ण लढाई लढली होती. भारतीय स्वतंत्रतेच्या संघर्षाने संपूर्ण जगाला प्रेरणा दिली आणि महात्मा गांधी यांच्या नेतृत्वाखाली अहिंसा व सत्याग्रहाची विचारधारा अनेक राष्ट्रांच्या स्वातंत्र्य चळवळीचे आधार बने.

स्वातंत्र्यानंतर, भारताने गांधीजीच्या अहिंसक धोरणाचे पालन करत, शांती आणि अहिंसा यावर आधारित आंतरराष्ट्रीय कूटनीती स्वीकारली. भारताचे बाह्य धोरण मुख्यतः नॉन-अलाइन्मेंट मूव्हमेंट (NAM) आणि आशियान संघटना (SAARC) यावर आधारित होते.

आजच्या काळातील भारताचे आंतरराष्ट्रीय स्थान:
आज भारताचा आंतरराष्ट्रीय राजकारणात मोठा प्रभाव आहे. अनेक आंतरराष्ट्रीय प्रश्नांवर भारताला महत्त्वाचा शब्द घालता येतो. भारताचे आंतरराष्ट्रीय स्थान आणि त्याची धोरणे यांचा आढावा घेतल्यास खालील मुद्दे महत्त्वाचे ठरतात:

1. आर्थिक शक्ती:
भारत आज जागतिक दृष्टीने एक मोठी आर्थिक शक्ति बनला आहे. 21 व्या शतकाच्या सुरुवातीला भारताची आर्थिक वाढीची दर हे जगातील प्रमुख बदलांचे कारण बनले आहे. आयटी क्षेत्र, सेवा क्षेत्र, उद्योगक्षेत्र यासारख्या अनेक क्षेत्रांमध्ये भारताने लक्षणीय प्रगती केली आहे. भारताचा GDP अजूनही जगातील तिसऱ्या क्रमांकाचा आहे, आणि त्यामुळे त्याचे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर महत्त्व आहे.

2. कूटनीतिक भूमिका:
भारत आपल्या कूटनीतिक धोरणांमध्ये एक महत्त्वाचा खेळाडू बनला आहे. त्याचे ब्रिक्स, G-20, संयुक्त राष्ट्र संघ (UN) अशा विविध आंतरराष्ट्रीय मंचावर महत्त्वपूर्ण स्थान आहे. भारताने आपल्या धोरणात संयुक्त राष्ट्रसंघातील सुधारणा, परमाणु कूटनीती, आणि दक्षिण आशियातील क्षेत्रीय स्थिरता यावर भर दिला आहे. भारतीय विदेश धोरण हे आशियाई आणि अटलांटिक राजकीय संबंध यांमधील समतोल साधणारे आहे.

3. सामरिक दृष्टीने भारताचा प्रभाव:
भारत आज सामरिक दृष्ट्या एक मोठा देश आहे. त्याचे परमाणु शस्त्रास्त्र, माहिती तंत्रज्ञान आणि लष्करी सामर्थ्य हे त्याच्या आंतरराष्ट्रीय स्थितीत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. भारताचे पाकिस्तान, चीन, नेपाल आणि इतर देशांशी असलेले सैन्य संबंध त्याच्या सामरिक धोरणाचा एक महत्त्वाचा भाग आहेत. भारत-चीन सीमा संघर्ष आणि पाकिस्तानशी तणाव यासारख्या समस्यांवर भारताने संतुलन साधत आंतरराष्ट्रीय कूटनीतीचा उपयोग केला आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-23.12.2024-सोमवार.
===========================================