२४ डिसेंबर, २०२४ - राष्ट्रीय ग्राहक हक्क दिन: महत्त्व आणि विवेचन-1

[Atul Kaviraje]

राष्ट्रीय ग्रIहक हक्क दिन-

२४ डिसेंबर, २०२४ - राष्ट्रीय ग्राहक हक्क दिन: महत्त्व आणि विवेचन-

राष्ट्रीय ग्राहक हक्क दिन हा एक महत्त्वाचा दिवस आहे जो भारतात दरवर्षी २४ डिसेंबरला साजरा केला जातो. हा दिवस ग्राहकांच्या हक्कांचे संरक्षण, त्यांना योग्य मार्गदर्शन देणे आणि त्यांच्याबाबत जागरूकता वाढवण्यासाठी साजरा केला जातो. भारतीय ग्राहक हक्क दिन हा भारतीय ग्राहक संरक्षण कायद्याच्या लागू होण्याच्या तारखेच्या दिवशी साजरा केला जातो, ज्यामुळे या दिवशी ग्राहकांबद्दल असलेल्या हक्कांबद्दल जनजागृती केली जाते.

भारतामध्ये ग्राहक हक्क आणि त्यांचे संरक्षण यावर भर देण्यासाठी २४ डिसेंबर १९८६ रोजी भारतीय ग्राहक संरक्षण कायदा (Consumer Protection Act, 1986) लागू करण्यात आला. ग्राहकांच्या हक्कांचे उल्लंघन थांबवण्यासाठी आणि त्यांना योग्य न्याय देण्यासाठी या कायद्याची आवश्यकता होती. यामुळे ग्राहकांना सुरक्षिततेची आणि न्यायाची खात्री मिळाली, आणि त्यांचा विश्वास भारतीय बाजारपेठेत वाढला.

राष्ट्रीय ग्राहक हक्क दिनाचा इतिहास:
राष्ट्रीय ग्राहक हक्क दिन २४ डिसेंबर २००५ पासून साजरा केला जातो. याचे मुख्य कारण म्हणजे २४ डिसेंबर १९८६ रोजी भारतीय ग्राहक संरक्षण कायदा अस्तित्वात आला. या कायद्याच्या माध्यमातून ग्राहकांना अनेक हक्क मिळाले ज्यात तक्रारी निवारण, उत्पादकांच्या वर्तमनासंबंधी माहिती मिळवण्याचा अधिकार, खरेदी केलेल्या वस्तूंच्या गुणवत्तेबद्दल तक्रार करण्याचा अधिकार इत्यादी समाविष्ट आहेत.

ग्राहक हक्क दिनाचे उद्दीष्ट भारतीय समाजात ग्राहकांचे अधिकार, संरक्षण आणि अधिकारांसंबंधी जनजागृती करणे आहे. यामुळे ग्राहकांना त्यांचे हक्क, जबाबदारी आणि संरक्षण कायद्याबद्दल माहिती मिळते आणि ते अधिक जागरूक होतात.

राष्ट्रीय ग्राहक हक्क दिनाचे महत्त्व:
१. ग्राहक संरक्षण कायद्याची माहिती: या दिवशी ग्राहकांना भारतीय ग्राहक संरक्षण कायद्याबद्दल माहिती दिली जाते, ज्यामुळे त्यांना त्यांच्या हक्कांची आणि अधिकारांची जाणीव होते. या कायद्याअंतर्गत, ग्राहकांना दर्जेदार उत्पादने, सेवांमध्ये पारदर्शकता आणि न्याय मिळवण्याचा अधिकार आहे.

२. तक्रारी निवारण: ग्राहक हक्क दिन साजरा करतांना विविध कंपन्या आणि व्यावसायिक संस्थांनी ग्राहकांच्या तक्रारींचे निराकरण कसे करावे हे शिकवले जाते. ग्राहकांना उत्पादकांकडून योग्य सेवा आणि समाधान मिळावे यासाठी ही एक महत्त्वाची प्रक्रिया आहे.

३. ग्राहक जागरूकता: विविध संस्थांकडून आणि सरकारकडून ग्राहक हक्कांविषयी जागरूकता पसरवण्यासाठी कार्यक्रम, कार्यशाळा, परिसंवाद आयोजित केले जातात. यामुळे ग्राहक त्यांच्या हक्कांबद्दल सजग होतात आणि योग्य निर्णय घेण्यास सक्षम होतात.

४. सामाजिक आणि आर्थिक दृष्टीकोन: ग्राहक हक्क दिन हा केवळ व्यवसायाच्या दृष्टीकोनातून महत्त्वाचा नाही, तर तो सामाजिक आणि आर्थिक दृष्टीकोनातून देखील महत्त्वाचा आहे. ग्राहकांच्या हक्कांचे उल्लंघन न होण्यासाठी एक प्रभावी व न्यायसंगत उपाय म्हणून ग्राहक हक्क दिन सर्वांना समान अधिकार मिळवून देतो. यामुळे भारतीय समाजातील आर्थिक समावेश आणि सामाजिक न्याय सुनिश्चित होतो.

ग्राहक हक्क कायदे आणि ग्राहकांचे अधिकार:
भारतीय ग्राहक संरक्षण कायदा ग्राहकांना खालील हक्क प्रदान करतो:

समान हक्क: ग्राहकांना समान अधिकार आहेत. त्यांना दर्जेदार उत्पादन आणि सेवा मिळायला हवी.

सुरक्षा: ग्राहकांच्या सुरक्षिततेची हमी असणे आवश्यक आहे. उत्पादने किंवा सेवा त्यांच्या जीवनासाठी, आरोग्यासाठी आणि सुरक्षेसाठी धोकादायक नसावी.

सूचना: ग्राहकांना उत्पादने किंवा सेवा खरेदी करण्यापूर्वी योग्य माहिती मिळवण्याचा अधिकार आहे. यामध्ये उत्पादनाचा उपयोग, त्याचे घटक, त्याची मूल्यनिर्धारण प्रक्रिया, गॅरंटी आणि रिटर्न पॉलिसी समाविष्ट असतात.

शिकवणूक: ग्राहकांना खरेदी केलेल्या वस्तू व सेवांबद्दल योग्य माहिती मिळायला हवी.

तक्रारींचे निराकरण: ग्राहकांच्या तक्रारींचे निराकरण करण्यात सरकार आणि संबंधित कंपन्यांना जबाबदारी असते. यासाठी ग्राहक संरक्षण समित्यांची स्थापना केली जाते.

उपाय योजना: ग्राहकांना हानी झाल्यास योग्य उपाय योजना प्राप्त होणे आवश्यक आहे. यामध्ये न्यायालयात जाऊन त्यांचा हक्क मिळवणे, किंवा संस्थांच्या ग्राहक सेवा केंद्रातून योग्य निर्णय प्राप्त करणे समाविष्ट आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-24.12.2024-मंगळवार.
===========================================