संत सेना महाराज-1

[Atul Kaviraje]

                             "संत चरित्र"
                             ------------

       संत सेना महाराज-

उपदेशाविषयी अभंग-

 वारकरी पंथातील बहुतेक संतांनी बहुविध विषयांवर अभंगरचना केल्या आहेत. अभंगरचनेमागील हेतू संतांना वाटते म्हणून स्वतःच्या सुखासाठी किंवा लोकोद्धारासाठी अभंग रचना करतात. संत हे अंतर्मुख म्हणजेच आत्मपर, आत्म समाधानापोटी लिहिलेले अभंग किंवा जगकल्याणार्थ लिहिलेले आहेत. जसे जल हे स्वतः शीतल थंड राहते. तसे अग्नी विझवण्यास त्याचा उपयोग होत असतो. स्वतः तसे ब्रह्मरस स्वतः सेवन करणारे व इतरांनाही त्याचे वाटप करणारे आहेत. हेच संत निरामयवृत्तीने, उदार मनाने व श्रेष्ठ कारुण्यभाव जपणारे असतात, हेच पुढे निर्मळवृत्तीने भक्तीच्या पवित्र वाटा दाखविण्याचे आत्मबुद्धीने व्यापक असे कार्य करीत असतात. ईश्वराची भक्ती करता करता त्यांच्या मनामध्ये समाजाबद्दल कारुण्यभाव, कळवळा तयार होतो. हळूहळू त्यांच्या मनात उपदेशवाणी तयार होते. आपल्या आसपास असणाऱ्या साधकांना मार्गदर्शन, उपदेश करण्याचे काम सवा म्हणून करीत असतात.

 संत सेनामहाराजांनी तेच केले. ते अपवाद नाहीत. त्यांच्या अभंगातील उपदेश हाही त्यांच्या कवितेचा विशेष आहे. स्वतःच्या आत्मोच्धाराची व जनसामान्य

विषयीची तळमळ त्यांच्या कवितानिर्मितीमागे आहे. त्यांच्या मते जीवनाचे सार्थक करावपाचे असेल किंवा आत्मसुखाची प्राप्ती करावयाची असेल तर परमेश्वराची महत्वाची आहे. सेनाजी म्हणतात,

     "हित व्हावे मनासी। दवडा दंभ मनासी॥

     अलभ्या लाभ येईल हाता। शरण जावे पंढरीनाथा॥

     चित्तशुद्धी करा। न देई दुजियासी थारा॥

     हेचि शस्त्र निर्वाणीचे। सेना म्हणे धरा साचे ॥"

अर्थपूर्ण आणि भावपूर्ण संत सेना महाराज यांचा हा अभंग म्हणजे अंतःकरणातील दंभ, अहंकार झुगारून अंतर्मुख होण्याचा संदेश देणारा, भक्तिमार्गावरील एक प्रकाशस्तंभ आहे. या अभंगाचं सखोल भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचं विवेचन, आरंभ, समारोप आणि निष्कर्षासह विस्तृत मराठी स्वरूपात खाली सादर करत आहे. 🙏🏼📿

🌼 अभंगाचा मूल पाठ (मूळ अभंग)

"हित व्हावे मनासी। दवडा दंभ मनासी॥
अलभ्या लाभ येईल हाता। शरण जावे पंढरीनाथा॥
चित्तशुद्धी करा। न देई दुजियासी थारा॥
हेचि शस्त्र निर्वाणीचे। सेना म्हणे धरा साचे ॥"

🪔 आरंभ: अभंगाची पार्श्वभूमी

संत सेना महाराज हे भागवत धर्माचे खरे सेवक होते. पेशाने धोबी असले तरी मनाने, कर्माने, आणि भक्तीने अत्यंत उन्नत. त्यांनी कर्ममार्ग व भक्तिमार्ग यांचं अद्भुत एकत्रीकरण करत समाजातील दंभ, पाखंड, अहंकार यांच्यावर प्रहार केला.
या अभंगात त्यांनी सांगितलंय की खरं शुद्ध जीवन हे अहंकार नष्ट करून, चित्त शुद्ध करूनच मिळतं.
पंढरीनाथाच्या (विठोबाच्या) चरणी समर्पित होणं हेच अंतिम साधन आहे.

🪷 प्रत्येक कडव्याचा भावार्थ व सखोल विवेचन

१. हित व्हावे मनासी। दवडा दंभ मनासी॥
🔸 पदार्थ:
हित – कल्याण

मनासी – मनासाठी

दवडा – टाका, विसरा

दंभ – दांभिकपणा, दिखावा

🔹 भावार्थ:
आपल्या मनाचं हित, म्हणजेच खऱ्या अर्थाने शांती, समाधान आणि आत्मिक प्रगती व्हावी अशी इच्छा असेल, तर दंभ, अहंकार, आणि पोकळ आत्मप्रदर्शन सोडून द्या.

🔍 विवेचन:
जगात आपली प्रतिमा किती मोठी आहे, लोक काय म्हणतात यावर भर न देता, अंतःकरण शुद्ध करण्यावर भर द्या. देवाला दंभ नको, त्याला सरळ अंतःकरण आणि प्रेम हवे असते.

🪔 उदाहरण:
कोणी उपवास करून लोकांना दाखवतो पण मनात द्वेष भरलेला असतो, तर त्याचा उपयोग नाही. दंभ हे अध्यात्माचं पहिलं अडथळं आहे.

२. अलभ्या लाभ येईल हाता। शरण जावे पंढरीनाथा॥
🔸 पदार्थ:
अलभ्य – जो प्राप्त होणे कठीण

लाभ – फळ, लाभ

येईल हाता – हातात येईल

शरण जावे – शरणागती पत्करावी

पंढरीनाथा – पंढरपूरचा विठोबा

🔹 भावार्थ:
जो लाभ सामान्य मार्गांनी मिळत नाही – तो परमेश्वराचं सान्निध्य – तो सहज मिळतो जर आपण विठोबाच्या चरणी शरण गेलो तर.

🔍 विवेचन:
सामान्यपणे लोक वैभव, समाधान, समाधानाच्या मागे धावतात पण ते टिकत नाही. पण पंढरीनाथाच्या भक्तीतून मिळणारी आंतरिक शांतता, ती खरी अमोल संपत्ती आहे.

🪔 उदाहरण:
जसे गोरा कुंभार, चोखोबा – ज्यांनी कठोर जीवन असूनही विठोबाच्या भक्तीत शाश्वत समाधान अनुभवलं.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-27.04.2025-रविवार.
===========================================