संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                             "संत चरित्र"
                             ------------

       संत सेना महाराज-

आपल्या घरी एखादा सद्गृहस्थ, सज्जन आला तर, त्याला जेवण द्या. नाही म्हणू नका. जो असे करणार नाही, तो दुष्ट, दुराचारी समजावा आणि तो 'जन्मोनिया झाला भूमि भार' समजावा.

 समाजात पवित्रवृत्तीने वागण्याच्या दृष्टीने सेनाजी म्हणतात, परस्त्री ही माते समान मानण्याचे व्रत सांभाळा, चोरी, चुगली करू नये. मनुष्य संसारात गुरफटून प्रयत्नांनी सुख मिळविण्याचा प्रयत्न करतो. परंतु अशांच्या पदरी शेवटी मोठे दुःख येते. कारण प्रापंचिक माणसाला प्रपंच आवडतो. त्यामध्ये त्याला सुख समाधान मिळते. पण ईश्वरी चिंतनापासून तो दुरावतो.

 वेळ आता व्याधी छळी अंत होय। वाटेकरी न होय दूर राहो।" त्याला एकट्यालाच ते सारे दुःख भोगावे लागते. याची जाणीव माणसाला दुःख, पीडा, दारिद्र्य आल्यानंतर होते.

 प्रपंच आणि परमार्थ संदर्भात सेनाजींनी अभंगातून काही स्पष्टपणे प्रबोधन केलेले आहे, त्यातील काही अभंगांचे चिंतन करता येईल.

     "खोटे कर्म जरी करीता वाटे गोड। पुढे अवघड होईल ते॥

     संसाराचा भोवरा आणील गोत्यात। मग गणगोत कामा नये॥

     अबु धन जाय निपुत्रिक होती। किलवाणी पाहती जनाकडे॥

     सेना म्हणे जेचि तोचि भोगील। इतर हसतील दुःखी होय॥"

हा अभंग संत सेना महाराजांनी लिहिलेला आहे, आणि तो माणसाच्या चुकीच्या कर्मांबद्दल, त्याचे पुढील परिणाम, आणि आत्मिक-सामाजिक पतन याबद्दलची खोल अंतर्दृष्टी देतो. खाली या अभंगाचा प्रत्येक कडव्याचा सखोल भावार्थ, मराठीतील विस्तृत विवेचन, आरंभ, समारोप, निष्कर्ष, आणि उदाहरणे यांसह सादर केलेला आहे:

✦ अभंग:
"खोटे कर्म जरी करीता वाटे गोड। पुढे अवघड होईल ते॥"

भावार्थ:
खोटे, अन्याय्य वा अधार्मिक कर्म करताना सुरुवातीला ते गोड वाटते, सुखद वाटते. पण अशा कर्माचे परिणाम पुढे जाऊन अत्यंत त्रासदायक व संकटांनी भरलेले असतात.

विस्तृत विवेचन:
खोट्या मार्गाने मिळवलेलं सुख तात्पुरतं असतं. जसे चोरी, फसवणूक, कपटाने मिळवलेलं धन तात्पुरते ऐश देतं, पण पुढे त्याचे दुष्परिणाम सहन करावे लागतात — समाजात मान कमी होतो, मानसिक अशांती वाढते, आणि कधी कधी कायदेशीर शिक्षा देखील होते.

✦ दुसरा कडवा:
"संसाराचा भोवरा आणील गोत्यात। मग गणगोत कामा नये॥"

भावार्थ:
जेव्हा अशा खोट्या कर्मांमुळे संसाराचा घोंगावणारा वादळासारखा भोवरा निर्माण होतो, तेव्हा आप्तस्वकीय (गणगोत) कोणाच्याही उपयोगी येत नाहीत.

विस्तृत विवेचन:
संसारात एकदा संकट आले की माणूस एकटा पडतो. जरी नातेवाईक, मित्र असले तरी प्रत्येकजण आपली किंमत, प्रतिष्ठा आणि सुरक्षिततेचा विचार करतो. त्यामुळे संकटाच्या वेळी कोणीही मदतीला येत नाही. याचं कारण हेच की पूर्वी केलेल्या खोट्या कर्मांमुळे माणूस एकटा पडतो.

✦ तिसरा कडवा:
"अबु धन जाय निपुत्रिक होती। किलवाणी पाहती जनाकडे॥"

भावार्थ:
न्यायाने नव्हे, तर कपटाने कमावलेलं धन वाया जातं, वारस नसलेला होतो, आणि शेवटी त्याचा शेवट हलाखीने होतो, आणि इतर लोक तुच्छतेने त्याच्याकडे पाहतात.

विस्तृत विवेचन:
कपटी, नीतीभ्रष्ट मार्गाने मिळवलेलं धन टिकत नाही. ते नष्ट होतं, त्यातून आनंद मिळत नाही. जेव्हा माणूस वारसांशिवाय, प्रेमाशिवाय आणि आत्मीयतेशिवाय मृत्यूला सामोरा जातो, तेव्हा समाजही त्याला तुच्छतेने पाहतो. 'किलवाणी' म्हणजे अगदी हलक्या दर्जाची माणसं – ती देखील अशा माणसाला किंमत देत नाहीत.

✦ चौथा कडवा:
"सेना म्हणे जेचि तोचि भोगील। इतर हसतील दुःखी होय॥"

भावार्थ:
संत सेना महाराज म्हणतात की, प्रत्येक जण आपले कर्म स्वतःच भोगतो. इतर लोक त्याच्यावर हसतील, आणि तो दु:खात असेल.

विस्तृत विवेचन:
ही कर्माच्या फळांची अटळता दाखवणारी ओळ आहे. कोणी कितीही चतुर असला तरी त्याच्या कर्मांपासून सुटत नाही. जे कर्म केले आहे त्याचे फळ भोगावेच लागते. त्यामुळे सन्मार्ग सोडून जे वागतात, त्यांना शेवटी समाजात अपमान, एकटेपणा आणि दुःख भोगावं लागतं.

✦ आरंभ (Introduction):
संत सेना महाराज हे संत नामदेवांच्या काळातील एक थोर वारकरी संत होते. त्यांनी वैश्य व्यवसायात असूनही प्रपंचातील मोह टाकून भगवंताच्या भक्तीचा मार्ग स्वीकारला. या अभंगात त्यांनी समाजात सामान्यतः घडणाऱ्या चुकांवर भाष्य करत माणसाने सच्चा, प्रामाणिक व धर्मशील जीवन जगावं, याची शिकवण दिली आहे.

✦ समारोप (Conclusion):
या अभंगातून स्पष्ट होते की, चुकिच्या मार्गाने मिळालेलं सुख क्षणिक असतं. माणसाने प्रपंचामध्ये असूनही सच्चे, नैतिक आणि भक्तिपूर्वक जीवन जगावं, तरच शेवटी मनःशांती आणि समाजमान्यता मिळते.

✦ निष्कर्ष (Takeaway):
"सत्कर्म करा, सत्याचा मार्ग अवलंबा, कारण कर्माच्या फळांपासून कोणीच सुटत नाही."

✦ उदाहरण:
राजा हरिश्चंद्र – सत्यासाठी सर्वस्व गमावलं, पण शेवटी विजय झाला.

दुर्योधन – अधर्म मार्गाने राज्य मिळवायचा प्रयत्न केला, शेवटी विनाश झाला.

आधुनिक जगातही अनेक मोठे व्यावसायिक कपटाने पैसा मिळवतात, पण शेवटी तुरुंगात जातात.

प्रत्येकाच्या संसारात आलेल्या संकटाला स्वतःलाच तोंड द्यावे लागते. ते दुःख आपणासच भोगावे लागते. इतरांच्यासाठी आपण एक चेष्टेचा विषय होऊ नये, असे उद्बोधन प्रपंचाच्या संदर्भात सेनाजी करतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.05.2025-गुरुवार.
===========================================