संत सेना महाराज-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                           ------------

          संत सेना महाराज-

संत सोपान हा ब्रह्मदेवाचा अवतार आहे. केवळ मुखाने सोपानदेवांचे नाव घेताच सर्व श्रमांचा परिहार होतो. समाधीपासून जवळच कहा (भागिरथी) नदी वाहते. या नदीमध्ये १०८ तीर्थांचा समावेश झालेला आहे. अशा पवित्र तीर्थी कित्येक जण स्नानासाठी येतात. या स्नानाला येणाऱ्या सर्व वैष्णवजनांचा मी दास आहे, अशी नम्रतेची भूमिका सेनाजी घेतात. त्यांनी समकालीन संतांच्यापेक्षा तीर्थस्थळांचे अतिशय नेमकेपणाने अचूक व विस्ताराने वर्णन केले आहे.

 संत सेनाजींनी तीर्थ माहात्म्यांबरोबर निवृत्ती, ज्ञानदेव, सोपान, मुक्ताबाई या पूर्णब्रह्मत्वास पावलेल्या योग्यांबद्दल ते अवतारी संत होते, अशी भक्तिभावना व्यक्त करतात. 'सेना म्हणे पूर्णब्रह्म अवतरले।' रेड्याच्या मुखातून वेद, चांगदेवाचा गर्व उतरवणे, स्वर्गातून पितर बोलावणे. यासारखे त्यांच्या चरित्रातील दाखले देत १३ व्या शतकातील कर्मठपणा, वेदप्रामाण्य, ग्रंथप्रामाण्य याने किती बैमान घातले होते. धर्मकर्त्यांच्या पुढे प्रचंड अनुनय करावा लागत होता. याची उदाहरणे सेनाजींनी 'वैकुंठवासिनी' 'कृपावंत माउली' अभंगांमधून स्पष्ट केले आहे.

संत सेनामहाराजांनी समाजातील जे दांभिक पाखंडी लोक आहेत. ते सर्वसामान्य लोकांची फसवणूक करायचे, या विकृत लोकांवर त्यांनी चांगलेच कोरडे ओढले आहेत. सेनाजींच्या काळात अनेक पंथीय लोक समाजाला नाडायचे, ईश्वरप्राप्तीच्या किंवा परमार्थाच्या नावाने आपली व्यसनाची भूक भागवीत. गांजा, धूम्रपान यांसारखी व्यसने मठ-मंदिरात उघडपणे करीत असत. विविध पंथात

मतभेद होऊन भांडण करीत. देवाघमाच्या नावाखाली अनेक अंधश्रद्धा जपल्या जायच्या. मंत्र, तंत्र, भूतबाधा, अंगात येणे, चेटूक करणे हा सगळा आंधळेपणा आहे. डोंग आहे. या सर्व विकृतीला सेनार्जींचा कडाडून विरोध असे.

 शेंद्रीहेंद्री देवांची पूजा बांधणे, दगड-गोट्यांना शेंदूर लावून त्यांच्या नावाने नवस करणे, हे सर्व चाललेले थोतांड थांबविले पाहिजे, हे सेनाजींनी ठरविले होते. या संपूर्ण जगाचा नियंत्रक सर्वांच्या पलीकडे असणारा नारायण आहे. 'कोणी ना कोणाचे एका देवाविण। म्हणा नारायण सद्बुद्धिने॥' प्रत्येकाच्या कर्माप्रमाणे, तो सदबुद्धी देतो.

 सेनाजी म्हणतात, "पैसे घेऊन धर्माचा उपदेश करणारे आज समाजात अनेक बुवा आहेत. बुवाबाजी करून समाजाला फसविणारे, धर्माचे थोतांड मांडून कुटुंब पोसणारे ढोंगी, धर्ममार्तंड खूप आहेत, शिष्याला गुरुमंत्र देऊन, उपदेश करणारे अनेक ढोंगी गुरू अफाट गुरुदक्षिणा उकळतात. एखादा मध्यस्थ तयार करून त्याच्या मदतीने हजारो भोळ्या-भाबड्या भाविकांना फसवून धर्माचे अवडंबर माजवतात."

 संत सेनाजी ढोंगी बुवा व महाराजांबद्दल म्हणतात, "देवळात रसाळ पुराण सांगणे! सोवळे नेसून भस्म कपाळी लावून ब्रह्मज्ञानाच्या गोष्टी सांगणे, श्रद्धाळू श्रोत्यांकडून दक्षिणा घेऊन मठात प्रपंच थाटणे, अशा ढोंगी बगळ्यापासून सावध राहिले पाहिजे. जो निरपेक्ष वृत्तीने समाजात जगतो, समाजाला उपदेश करतो, तो निश्चित भवतारक असतो."

 सेनाजी म्हणतात, गुरू कोणाला करावे तर जो,

     "न मागे कोणासी तोचि करा गुरू। उपदेश तारू होईल गा॥१॥

     ऐसियाचे बोले जोडे नारायण। असता अज्ञान जाईल गा॥ २॥

     घन मान तुच्छ वागतसे जगी। तोच हा त्यागी अच्युत॥ ३॥

     सेना म्हणे ऐसियासी शरण जावे। शुद्ध मनोभावे करोनी गा॥ ४॥"

संत सेना महाराजांनी रचलेला वरील अभंग खूपच मार्मिक आणि अध्यात्मिक दृष्टिकोन देणारा आहे. यामध्ये त्यांनी सद्गुरूच्या निवडीपासून, अहंकार त्यागण्यापर्यंत आणि अंतःकरणाच्या शुद्धतेपर्यंत अनेक महत्त्वाचे तत्त्वज्ञान मांडले आहे. खाली प्रत्येक कडव्याचा विस्तृत भावार्थ, विवेचन, सुरुवात, समारोप व निष्कर्ष यांसकट दिला आहे.

🔷 आरंभ (सुरुवात)
संत सेना महाराज हे भक्तीमार्गातील एक श्रेष्ठ संत होते. ते विठोबाच्या निर्गुण-निराकार भक्तीला प्राधान्य देणारे होते आणि त्यांनी संसारात राहूनही निर्लेप भक्ती कशी करावी, हे शिकवले. वरील अभंगात ते एक सद्गुरू कसा असावा, आत्मज्ञान कसे मिळवावे, अहंकाराचा त्याग कसा करावा आणि भक्तीची खरी गरज काय आहे – हे अत्यंत सोप्या आणि अर्थवाही शब्दांत सांगतात.

🔸 पहिला कडवा:
**"न मागे कोणासी तोचि करा गुरू।

 उपदेश तारू होईल गा॥१॥"**
✨ शब्दशः अर्थ:
जो कोणी कोणाकडून काहीही मागत नाही, असा पुरुष खरा गुरू असतो. कारण त्याचा उपदेश म्हणजे तारक (मोक्ष देणारा) होतो.

📖 भावार्थ व विवेचन:
संत सेना महाराज इथे सांगतात की खरा गुरू तोच असतो जो कोणाकडून काहीही अपेक्षा ठेवत नाही. जो भिक मागत नाही, अभिमानाने वागत नाही, सत्तेच्या वा पैशाच्या मागे नाही. असा गुरू केवळ आत्मज्ञान देतो आणि त्याचा उपदेश म्हणजे जणू तारक नौका आहे, जी शिष्याला संसारसागरातून पार नेते. अशा गुरूचे बोलणे व उपदेश म्हणजे मोक्षप्राप्तीचे साधन आहे.

🪷 उदाहरण:
जसे समर्थ रामदास स्वामी वा संत तुकाराम – हे कोणीही जगाकडून काहीही मागत नसताना लोक त्यांच्याकडे आकर्षित झाले. त्यांचे उपदेश आजही लाखो लोकांना दिशा देतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-17.05.2025-शनिवार.
===========================================