संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                           ------------

          संत सेना महाराज-

विचार सामान्य आहे; पण तो मनावर बिंबविण्यासाठी पुराण कथांचा आधार कसा घ्यावा, याचे उत्तम उदाहरण सेनार्जींनी वरील अभंगातून दिले आहे. पतीच्या शापाने गौतमी पत्नी अहल्या पाषाण होऊन पडलेली, केवळ प्रभुरामाच्या पदस्पशनि तिचा उद्धार झाला. गायिका वेश्येने पोपट पाळून त्याचे नाव 'राम ठेवले. मरणसमयी 'राम' 'राम' अशी पोपटास हाक मारू लागली. रामाने तिला दर्शन देऊन तिचा उद्धार केला. ही पुराण कथा आहे. रावणाकडून जटायूस मारले गेले. रामाने त्याला तारून मोक्ष दिला. रामाला मदत करणाऱ्या सर्व वानरजातीचा उद्धार केला. केवळ रामाच्या उच्चाराने भवसागर तरून जाता येते, असा अयोध्येचा राजा माझा सर्वस्व आहे.

सेनामहाराज हे कीर्तन, प्रवचन ज्येष्ठ साधूसंतांशी चर्चा, यामधून त्यांना मिळालेले ज्ञान, माहिती, ही केवळ बहुश्रुतेमुळे मिळाली. सगुण, निर्गुण, सहा शास्त्रे, गीता, उपनिषदे, वेद हे शब्द ते अभंगरचनेत अनेकदा वापरतात. तसेच पुराणकथातील अभिमन्यु, शृंगीकषी अजामेळ, भक्त प्रल्हाद, ध्रुवबाळ, विभांडक, गजेंद्रमोक्ष कथा, सत्यभामेने सांगितलेल्या श्रीकृष्णाच्या दान कथा, भगवान शंकराने प्राशन केलेले विष, रावण वधानंतर लंकाधिपती झालेला बिभीषण, पूतना राक्षसी, यांसारख्या व्यक्ती, प्रसंग, घटनांचा वापर नाममाहात्म्य या सदरात सेनाजी अभंगातून सतत करताना दिसतात.

हे संदर्भ, उदाहरणे देताना वाचकांना मूळ कथेचा सहज बोध होतो. नामसाधना हा शिवपार्वतीचा अत्यंत आवडीचा असा गड्यमंत्र – या मंत्रापुढे इतर मंत्रांचा कधीही टिकाव लागत नाही. जसे –

     "नाम साधनाचे सार। भवसिंधु उतरी पार।॥

     तिन्ही लोकी श्रेष्ठ। नाम वरिष्ठ सेवी हे॥

     शिव भवानीचा। गुप्त मंत्र आवडीचा॥

     सेना म्हणे इरांचा। पाड कैसा मग तेथे॥"

हे संत सेना महाराज लिखित अभंगाचे विस्तृत भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचा अर्थ, त्याचे विवेचन, आरंभ, समारोप, निष्कर्ष आणि उदाहरणांसहित स्पष्टीकरण खाली दिले आहे. आपण दिलेला अभंग पुढीलप्रमाणे आहे:

अभंग (संत सेना महाराज):

"नाम साधनाचे सार। भवसिंधु उतरी पार॥
तिन्ही लोकी श्रेष्ठ। नाम वरिष्ठ सेवी हे॥
शिव भवानीचा। गुप्त मंत्र आवडीचा॥
सेना म्हणे इरांचा। पाड कैसा मग तेथे॥"

🌼 आरंभ (प्रस्तावना):
संत सेना महाराज हे भागवत संप्रदायातील महान संत होते. ते एक भक्तीमार्गाचे प्रणेते आणि नामस्मरणाचे महत्त्व पटवून देणारे संत होते. प्रस्तुत अभंगामध्ये त्यांनी "नाम" (भगवंताचे नामस्मरण) हेच सर्वोच्च साधन असल्याचे स्पष्ट केले आहे.

🌿 प्रत्येक कडव्याचे विस्तृत विवेचन:

१. "नाम साधनाचे सार। भवसिंधु उतरी पार॥"
✍️ अर्थ:
नामस्मरण हे सर्व साधनांचे सार आहे. जसे महासागर पार करताना नौका आवश्यक असते, तसेच भवसागर पार करायचा असेल तर भगवंताचे नाम हेच खरे साधन आहे.

🎯 भावार्थ:
संत सेना महाराज इथे सांगत आहेत की केवळ उपासना, यज्ञ, तप, व्रत, ज्ञान इ. या सर्व साधनांपेक्षा "नामस्मरण" हे सर्वश्रेष्ठ आहे. हे नाम भवसागर – म्हणजे जन्ममरणाच्या चक्रातून सुटका मिळवून देणारे आहे.

२. "तिन्ही लोकी श्रेष्ठ। नाम वरिष्ठ सेवी हे॥"
✍️ अर्थ:
तीनही लोकांत (भू: पृथ्वी, भुव: अंतरिक्ष, स्व: स्वर्ग) हे नामस्मरण श्रेष्ठ आहे. आणि नामस्मरण करणारा सेवक, तो सर्वांपेक्षा श्रेष्ठ आहे.

🎯 भावार्थ:
संत इथे एक सार्वत्रिक सत्य सांगतात – केवळ पृथ्वीवरच नव्हे, तर त्रैलोक्यांत सुद्धा भगवंताचे नाम हेच सर्वोच्च आहे. जो मनुष्य या नामाचे सातत्याने स्मरण करतो, तो त्रैलोक्याच्या राजासारखा थोर मानला जातो.

३. "शिव भवानीचा। गुप्त मंत्र आवडीचा॥"
✍️ अर्थ:
शिव आणि भवानी यांच्याही आवडता एक गुप्त मंत्र म्हणजे नामस्मरण आहे.

🎯 भावार्थ:
आपल्याला वाटते की देवांचे स्वतःचे गुप्त मंत्र असतील, पण संत सेना म्हणतात की भगवंताचे नामच ते गुप्त मंत्र आहे, जे स्वतः भगवान शंकर व पार्वतीदेखील आवडीने जपतात. म्हणजे "राम", "विठ्ठल", "हरि" अशा नामांचा उच्चार ही एक दैवी क्रिया आहे.

४. "सेना म्हणे इरांचा। पाड कैसा मग तेथे॥"
✍️ अर्थ:
संत सेना म्हणतात – जर अंतःकरणात ईश्वराचा नामस्मरणाचा संकल्प (इरादा) असेल, तर मग अधर्म, पाप, अज्ञान, मोह यांना स्थान तरी कुठे राहील?

🎯 भावार्थ:
जेव्हा मन नामस्मरणात एकवटते, तेव्हा मोह, माया, राग, द्वेष, लोभ यांसारख्या दोषांचा नाश होतो. म्हणूनच नाम हेच आत्मशुद्धीचे साधन आहे.

🌺 समारोप (निष्कर्ष):
या अभंगात संत सेना महाराज अत्यंत सुलभ आणि प्रभावी भाषेत नामस्मरणाचे महत्त्व विशद करतात. ते सांगतात की भगवंताचे नाम हेच खरे साधन आहे, जे त्रैलोक्यांत श्रेष्ठ आहे, जे स्वयं देवतांनाही प्रिय आहे, आणि जे आत्म्याचे कल्याण घडवते.

🌻 उदाहरण:
तुकाराम महाराजांचे नामस्मरण: त्यांनी "राम कृष्ण हरी" चा अखंड जप केला, आणि त्यामुळे त्यांना जीवनमुक्ती लाभली.

संत एकनाथांचा नामजप: त्यांनी प्रपंचात राहूनही नामस्मरणाचा आदर्श ठेवला.

आधुनिक काळात: अनेक योगी, संत, आणि सामान्य भक्त सुद्धा फक्त नामस्मरणाच्या आधारे शांती आणि आत्मिक उन्नती साधतात.

🔚 निष्कर्ष:
संत सेना महाराजांचा हा अभंग "नाममहिमा" याचे प्रभावी चित्रण करणारा आहे. आजच्या धावपळीच्या युगातही, संतांच्या शिकवणीतून आपण हे शिकू शकतो की – नामस्मरण हेच खरे साधन, साधना आणि साध्य आहे. केवळ एका भगवन्नामाने जीवनात परिवर्तन घडू शकते.
 
--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-27.05.2025-मंगळवार.
===========================================