संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                           "संत चरित्र"
                          ------------

          संत सेना महाराज-

     "करिता योगयोग। सिद्धी न पवेचि सांग॥

     देव एक भावाविण। नाही नाही व्यर्थ शीण॥

     केल्या तपाचिया राशी। तरि न मिळेचि त्यासी॥

     करिता धुम्रपान। न भेटे नारायण॥

     सेना म्हणे नको काही एका विण तुजे नाही॥"

संत सेना महाराज यांचा वरील अभंग अत्यंत गूढ, प्रभावी आणि भक्तीमार्गाचा सार सांगणारा आहे. याचा सखोल भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचे विस्तृत विवेचन, आणि एकत्रित निष्कर्ष पुढीलप्रमाणे मांडता येईल.

✳️ अभंग:
"करिता योगयोग। सिद्धी न पवेचि सांग॥
देव एक भावाविण। नाही नाही व्यर्थ शीण॥
केल्या तपाचिया राशी। तरि न मिळेचि त्यासी॥
करिता धुम्रपान। न भेटे नारायण॥
सेना म्हणे नको काही एका विण तुजे नाही॥"

🔶 आरंभ / प्रस्तावना:
संत सेना महाराज हे भक्तिरसात न्हालेल्या संतपरंपरेतील एक थोर संत होते. त्यांनी आपल्या अभंगांमधून भक्ती, निष्काम भाव, ईश्वरप्रेम आणि आत्मबोध यांचा अत्यंत गहन आशय मांडलेला आहे. या अभंगामध्ये त्यांनी देवप्राप्तीसाठी लागणाऱ्या खरी श्रद्धा, भाव आणि अंतःकरणातील निर्मळतेचा महिमा सांगितला आहे.

✳️ प्रत्येक कडव्याचा अर्थ व विवेचन:

१�⃣ "करिता योगयोग। सिद्धी न पवेचि सांग॥"
📖 शब्दार्थ:
योगयोग = योग्य संयोग, उपाय, साधना
सांग = स्पष्ट सांगतो

🧠 भावार्थ:
जरी कोणी अनेक प्रकारचे योग, उपाय, साधना, मंत्र-जप, यंत्र-तंत्र करीत असला, तरी त्याने केवळ यश प्राप्त होत नाही. खरे साध्य, म्हणजे ईश्वरप्राप्ती, फक्त बाह्य साधनांनी होत नाही.

🧩 विवेचन:
ही पंक्ती आपल्याला सांगते की, केवळ बाह्य प्रयत्न, कृती आणि आडवळणाचे उपाय हे आत्मप्राप्तीसाठी उपयोगी नाहीत. जर अंतःकरण शुद्ध नसेल, तर योगसाधनेत कितीही गुंतले तरी फलप्राप्ती होत नाही.
योगाच्या नावाखाली जर अहंकार, प्रदर्शन, किंवा इच्छापूर्तीचा हव्यास असेल, तर त्याला कोणतीही "सिद्धी" प्राप्त होत नाही.

२�⃣ "देव एक भावाविण। नाही नाही व्यर्थ शीण॥"
📖 शब्दार्थ:
भावाविण = भक्तिभावाविना
शीण = श्रम

🧠 भावार्थ:
भगवंत हा फक्त शुद्ध भावनेने प्राप्त होतो. त्याच्याविना केलेले श्रम हे व्यर्थ जातात.

🧩 विवेचन:
ही ओळ संतांचा भक्तिमार्ग मांडते — "भावप्रधान भक्ति".
तुम्ही कितीही मंदिरात जाऊन, कितीही पूजा-अर्चा केली, पण जर त्यामागे निःस्वार्थ प्रेम, भक्तिभाव नसेल तर ती साधना निरर्थक आहे.
भाव म्हणजे आंतरिक समर्पण, श्रद्धा आणि निर्मळता. हेच खरे माध्यम आहे भगवंतापर्यंत पोहोचण्याचे.

३�⃣ "केल्या तपाचिया राशी। तरि न मिळेचि त्यासी॥"
📖 शब्दार्थ:
तपाचिया राशी = तपश्चर्येचा ढीग
तरि न मिळेचि त्यासी = तरीही त्याला मिळत नाही

🧠 भावार्थ:
कोणी कितीही मोठी तपश्चर्या केली, तरी देवभक्तीविना आणि आत्मभावाविना त्याला ईश्वरप्राप्ती होत नाही.

🧩 विवेचन:
अनेक वर्षे वनात जाऊन तप करणे, शरीराचे कष्ट घेणे, उपवास करणे — हे सर्व जर केवळ मोक्षप्राप्तीच्या हव्यासासाठी किंवा इतर इच्छांसाठी असेल, तर त्याला काही अर्थ नाही.
ईश्वरप्राप्ती ही कृपावश, भावावश असते; हिशोबाने, श्रमाने किंवा तपाने ते मिळत नाही. कारण देव हे व्यवहाराचे नव्हे, तर भावनेचे तत्त्व आहे.

४�⃣ "करिता धुम्रपान। न भेटे नारायण॥"
📖 शब्दार्थ:
धुम्रपान = धुर करणं, अपवित्र आचरण
नारायण = भगवान विष्णु / देव

🧠 भावार्थ:
जर कोणी अपवित्र किंवा अधार्मिक वर्तन करत असेल (उदा. व्यसन, द्वेष, अहंकार), तर त्याला नारायण (ईश्वर) प्राप्त होणार नाही.

🧩 विवेचन:
इथे "धुम्रपान" म्हणजे फक्त शारीरिक व्यसन नव्हे, तर मनोव्यसन, दुष्ट प्रवृत्ती, वासनांधता, क्रोध, लोभ यांचं प्रतीक आहे.
ईश्वरप्राप्ती ही पवित्र अंतःकरणातून होते. जर मन गढूळ असेल, अहंकार भरलेला असेल, तर देव भेटणारच नाही.

५�⃣ "सेना म्हणे नको काही एका विण तुजे नाही॥"
📖 शब्दार्थ:
एका विण = एकनिष्ठतेविना, भक्तिभावाशिवाय
तुजे नाही = तुला काही लाभ नाही

🧠 भावार्थ:
संत सेना म्हणतात की, जर तुझ्यात एकनिष्ठ, पवित्र आणि निष्काम भक्तिभाव नसेल, तर तुला काहीच प्राप्त होणार नाही.

🧩 विवेचन:
हे अंतिम विधान आहे. भगवंत एकनिष्ठ भक्ती, समर्पण, आणि आंतरिक निर्मळतेनेच प्राप्त होतो.
हीच खरी साधना आहे – बाकी सगळं व्यर्थ!

🔷 निष्कर्ष / सारांश:
ईश्वरप्राप्तीसाठी भाव हा प्रमुख आहे, साधनं किंवा क्रिया नव्हे.

आत्मा शुद्ध झाला पाहिजे, बाह्य कृतींचा मोह ठेवू नये.

एकनिष्ठता, भक्तिभाव आणि निष्काम समर्पण हाच खरी साधना आहे.

कृतींचा अभिमान, अहंकार, व्यसन, अपवित्र वर्तन — हे सर्व ईश्वरप्राप्तीच्या आड येतात.

"भाव असेल तर देव साक्षात भेटतो; भाव नसले की तपही व्यर्थ ठरते."

🔹 उदाहरणाने समजावून सांगायचे झाल्यास:
एक कोणी मनापासून, साध्या मनाने, झोपेत असताना देवाचे स्मरण करतो, आणि दुसरा एखादा व्यक्ती मोठ्या आरती-उदबत्त्या लावतो पण मन दुसरीकडे असतो — तर प्रथम व्यक्तीचं स्मरण हे अधिक पवित्र ठरते.

"शबरी" चा भक्तिभाव श्रीरामाने स्वीकारला, पण "रावण" चे यज्ञ त्याला नको होते.

(सेनामहाराज अ० क्र० ५१) ईश्वरप्राप्ती, जप, तप, यज्ञयाग यासारख्या साधनाने कधी होत नाही. ईश्वर आराधना केल्याने होते. तपाचे मोठे डोंगर उभे करून होमहवन करून नारायण भेटत नाही, केवळ ईश्वर प्राप्तीसाठी भक्तीची साधना महत्त्वाची.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-28.05.2025-बुधवार.
===========================================