संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                           "संत चरित्र"
                          ------------

          संत सेना महाराज-

     "भान हरपले देहाचे। सेना पदोपदी नाचे॥"

     मन रंगले हर्षले। विठ्ठलरूपी तन्मय झाले॥"

     "देव दीनांचा दयाळ। शरणागत पाळी लळा॥"

नक्कीच! संत सेना महाराज यांचा हा अभंग अत्यंत भावपूर्ण आणि अध्यात्मिक आहे. खाली मी या अभंगाचे प्रत्येक कडव्याचा भावार्थ, विस्तृत आणि सखोल मराठी विवेचन, आरंभ (उद्घाटन), समारोप (निष्कर्ष) आणि उदाहरणे यांसह दिले आहे.

📜 अभंग (संत सेना महाराज)
"भान हरपले देहाचे। सेना पदोपदी नाचे॥"
"मन रंगले हर्षले। विठ्ठलरूपी तन्मय झाले॥"
"देव दीनांचा दयाळ। शरणागत पाळी लळा॥"

🔰 आरंभ (भूमिका):
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील श्रेष्ठ संत होते. ते पेशाने न्हावी (बरबर) होते, पण त्यांचे जीवन पूर्णपणे भक्तीमय होते. विठ्ठलाच्या नित्यस्मरणात रमलेले त्यांचे मन आणि तन, त्यांनी विठ्ठलभक्तीचे सर्वोच्च स्वरूप साधले. त्यांच्या अभंगांमधून अत्यंत स्वच्छ, सच्ची, आत्ममग्न भक्ती दिसते.

🕉� अभंगाचा सखोल भावार्थ व विवेचन:

✅ १. "भान हरपले देहाचे। सेना पदोपदी नाचे॥"
🔹 शब्दार्थ:

भान हरपले = जाणीव हरवली

देहाचे = शरीराचे

पदोपदी = प्रत्येक पावलावर

नाचे = नाचतो

🔹 भावार्थ:
सेना महाराज म्हणतात, "मी देहभान विसरून गेलो आहे." म्हणजेच आता माझी शरीराशी असलेली ओळखच संपली आहे. माझ्या प्रत्येक हालचालीत, प्रत्येक कृतीत विठ्ठलाचेच दर्शन होत आहे, आणि मी नित्यनियमाने भक्तिरसात नाचतो आहे.

🔹 विवेचन:
हा आत्मविस्मरणाचा, परमानंदाचा क्षण आहे. शरीर आणि अहं विसरल्यावरच खरी भक्ती सुरु होते. पदोपदी नाचणं हे इथे प्रतीक आहे, सतत विठ्ठलाच्या नामस्मरणात गुंतलेले असणे.

🔹 उदाहरण:
जसे मेळ्याला गेलेला वारकरी एकदा "ग्या ग्या गोविंदा" म्हणायला लागला की, तो सर्वस्व विसरून टाळ-मृदंगात तल्लीन होतो, तसा अनुभव सेना महाराज घेतात.

✅ २. "मन रंगले हर्षले। विठ्ठलरूपी तन्मय झाले॥"
🔹 शब्दार्थ:

मन रंगले = मन रंगलेले आहे

हर्षले = आनंदित झाले

तन्मय = एकरूप झाले

🔹 भावार्थ:
माझं मन विठ्ठलाच्या भक्तीत इतकं रमलं आहे की, त्यात एकरूप झालं आहे. मी आणि विठ्ठल वेगळेच उरलेले नाही.

🔹 विवेचन:
भक्तीचा सर्वोच्च टप्पा म्हणजे तन्मयता — जिथे भक्त स्वतःला विसरतो आणि देवाच्या स्वरूपाशी पूर्णपणे एकरूप होतो. येथे 'हर्ष' ही स्थिती केवळ बाह्य आनंद नाही, तर एक आत्मानंद आहे.

🔹 उदाहरण:
जसं एक पाण्यातील मीण पाण्यापासून वेगळी नसते, तशी विठ्ठलभक्तीतील मनाची अवस्था — तन्मयतेची — सेना महाराज अनुभवत आहेत.

✅ ३. "देव दीनांचा दयाळ। शरणागत पाळी लळा॥"
🔹 शब्दार्थ:

दीन = गरीब, असहाय

दयाळ = दयाळू

शरणागत = शरण गेलेला

पाळी = रक्षण करतो

लळा = प्रेम

🔹 भावार्थ:
विठ्ठल हा दीनांचे दयाळू देव आहे. तो जे शरण येतात, त्यांचं अत्यंत प्रेमाने पालन करतो.

🔹 विवेचन:
ही संतांची 'अनन्य भक्ती' आहे. भक्त हा गरीब, दीन, दोषयुक्त असला तरी, जर तो प्रेमाने देवापाशी शरण जातो, तर देव त्याला स्वीकारतो. विठ्ठल कोणत्याही अहंकाराशिवाय प्रेम करतो.

🔹 उदाहरण:
जसे विठोबा रुक्मिणीला सोडून पुंडलिकाच्या प्रेमाखातर पंढरपूरात उभा राहतो, तसेच प्रेमाने तो प्रत्येक भक्ताचे रक्षण करतो.

🔚 समारोप / निष्कर्ष:

या अभंगामध्ये संत सेना महाराजांनी भक्तीचा परमोच्च टप्पा वर्णन केला आहे — जिथे देहभान नाही, मन आनंदात न्हालं आहे, आणि भक्त व देव यांचं संपूर्ण एकरूप होऊन गेलेलं आहे.
हे केवळ वर्णन नाही, तर भक्तांना एक प्रेरणा आहे — की विठ्ठलभक्तीने जीवनात किती सुंदर परिवर्तन होऊ शकतं.
शरण आलेल्यांना तो देव पोटच्या लेकरासारखा जपतो — हा संदेश अत्यंत विश्वास देणारा आहे.

🎯 निष्कर्षाने शिकवण:

भक्ती ही अहं विसरून केली तरच खरी भक्ती होते

देहभान नाहीसा झाला की आत्मानंदाची प्राप्ती होते

विठ्ठल हा दीनांचा रक्षक आहे

जो शरण येतो, त्याचं प्रेमाने रक्षण करणं हेच देवाचं खरे स्वरूप आहे

यासारख्या असंख्य सहजसुंदर अभंगरचना असल्याने त्या सतत वाचाव्या वाटतात, मनातील सहज भक्तिभाव व्यक्त केल्याने अभंगरचना आनंद देतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.05.2025-शुक्रवार.
===========================================