संत सेना महाराज-1

[Atul Kaviraje]

                           "संत चरित्र"
                          ------------

          संत सेना महाराज-

संत सेनाजींच्या काव्याचे समालोचन करताना, श्रीधर गुळवणे व रामचंद्र शिंदे म्हणतात, "सेनाजींच्या साहित्यधारेत जाणवणारे त्यांचे एक आकर्षक वैशिष्ट्य म्हणजे विषयाची निवड, विविधता त्यांची कौशल्यपूर्ण हाताळणी आणि भिन्न भिन्न विषयांमधून प्रगट होणारी त्यांची समाजप्रबोधनाची तळमळ,... त्यांची शब्दयोजना व कल्पनांची योजकता, अचूक, समर्पक चपखल व ज्ञानदेव-तुकारामांच्या तोडीस- तोड़ असल्याचे ठिकठिकाणी आपणास आढळून येते. हे शब्दसौंदर्य, शब्दचातर्यं अभ्यासपूर्वक व परिश्रमपूर्वक त्यांनी साध्य केले होते. हे निर्विवाद, मायमराठीत स्वतः पूर्णत्वाने एकजीव करून आपले परप्रांतीयत्व त्यांनी साफ पुसून टाकल्याचा दाखला त्यांच्या उचित शब्दप्रयोगातून मिळतो."(संत सेनामहाराज : अभंगगाथा पूर्वानुसंधान पृ० क्र० १६)

संत सेनांच्या कवितेवर नामदेवादी संतांच्या काव्याचा प्रभाव आहे. त्यांच्या काव्यातील उपमा, रूपके, दृष्टांत इत्यादी अलंकारसौंदर्य जाणवते. परंतु हे सारे त्यांनी जाणीवपूर्वक लिहिलेले नाही. त्यामुळे सुंदर व अकृत्रिम वाटते. सेनाजींच्या अंतःकरणात साठलेली निव्याज भक्ती, त्यांच्या स्वच्छ पारदर्शी अशा निर्मळमनातून सहजसुंदर शब्द बाहेर पडतात. ते अक्षरशः अलंकाराचे रूप घेऊनच. स्वच्छ अंतःकरण असलेल्या कवीच्या मनाची अभिव्यक्ती सुंदर असते.

सेनाजी बालपणापासून मठमंदिरातून कीर्तन प्रवचनातून ईश्वर चिंतनातून संत संगतीत रमलेले होते. तीर्थक्षेत्र पंढरीची निष्ठेने वारी करणारे होते. श्रीनिवृत्ती, ज्ञानदेव, सोपान, मुक्ताई, श्रीनामदेव या संतांविषयी हृदयात अत्यंतिक पूज्यभाव बाळगणारे होते. त्यामुळे सेनाजींच्या अभंगांमध्ये त्यांच्या स्वच्छ मनाचे व निर्मळ वाणीचे रसपूर्ण अकृत्रिमभाव प्रतिबिंबीत झालेले दिसतात. संत सेनार्जीना अलंकारशास्त्र माहीत नाही; पण त्यांच्या कवितेतून ठिकठिकाणी अलंकारयुक्त शब्द पेरलेले दिसतात.

साक्षात विठ्ठलरूपाचे वर्णन करताना ते म्हणतात,

     "विटेवरी उभा। जैसा लावण्याचा गाभा।"

     "नाम साराचेही सार। शरणागत यमकिंकर॥"

     "नाम हे अमृत भक्तांसी दिधले।"

संत सेना महाराज यांच्या अभंगांचा सकस, सखोल आणि विस्तृत भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचे भाषांतर, विवेचन, आरंभ, समाप्ती आणि निष्कर्षासह विवेचन खाली दिले आहे:

अभंग:
"विटेवरी उभा।
जैसा लावण्याचा गाभा॥"

"नाम साराचेही सार।
शरणागत यमकिंकर॥"

"नाम हे अमृत भक्तांसी दिधले।"

🔶 आरंभ (प्रस्तावना):
संत सेना महाराज हे विठोबाच्या असीम भक्तांपैकी एक थोर संत होते. त्यांचा अभंगसंग्रह हा भक्तीभाव, आत्मनिवेदन, आणि नामस्मरणाच्या श्रेष्ठतेचा तेजस्वी आदर्श आहे. प्रस्तुत अभंगात त्यांनी भगवंताच्या सौंदर्याची, नामस्मरणाच्या शक्तीची, आणि भगवंताच्या कृपेची अत्यंत प्रभावी पद्धतीने स्तुती केली आहे.

🔷 प्रत्येक कडव्याचे विस्तृत विवेचन आणि भावार्थ:

🔹 **"विटेवरी उभा।
जैसा लावण्याचा गाभा॥"**

✅ शब्दार्थ:
विटेवरी उभा – विठोबा म्हणजे पंढरपूरच्या विठ्ठलाची मूर्ती, जो विटेवर (खांद्यावर हात ठेवून) उभा आहे.

लावण्याचा गाभा – सौंदर्याचा मूळ सार, मूर्त स्वरूप, साक्षात सौंदर्याचा अधिष्ठान.

✅ भावार्थ:
विठोबा जे विटेवर उभे आहेत, ते साक्षात सौंदर्याचे, माधुर्याचे मूर्त स्वरूप आहेत. त्यांच्या रूपात केवळ बाह्य सौंदर्यच नाही, तर आत्मिक, आध्यात्मिक तेज आहे. "लावण्याचा गाभा" म्हणजे साक्षात सौंदर्याचे केंद्रबिंदू, ज्याच्या दर्शनाने आत्मा परिपूर्ण होतो.

✅ उदाहरणार्थ:
जसे चंद्राचे सौंदर्य पाहून सर्वजण मंत्रमुग्ध होतात, तसेच विठोबाच्या रूपाचे दर्शन भक्तांना मोहून टाकते. त्या सौंदर्याचा अनुभव हा केवळ नेत्रांनी नव्हे, तर अंतःकरणाने होतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-31.05.2025-शनिवार.
===========================================