संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                           "संत चरित्र"
                          ------------

          संत सेना महाराज-

यांसारख्या चरणांमधून विठ्ठलाच्या नामाचे सामर्थ्य नाम वापर करून अलंकृत केले आहे. अमृत शब्दांचा

संतांनी स्वतःला कवी म्हणवून घेतले आणि काव्य केले, असे कोणत्याही संताच्या बाबतीत दिसत नाही, त्यांनी स्वतःला प्रतिभावंत कवी म्हणून कविता लिहिलेली नाही. तर कवीच्या मनातील अकृत्रिम शुद्ध भाव असल्याने त्यांची

साधी रचना काव्यमय झालेली दिसते. त्यांच्या रचनेतून सहज अलंकार तयार होतात. सेनाजींच्या अनेक अभंगांमधून अनुप्रास, यमक यासारखे शब्दालंकार पाहावयास मिळतात.

     "नामे तारिले अपार। महापापी दूराचार।

     घेता नाम विठोबाचे। पर्वत जळती पापाचे॥

     जैसे मातेपाशी बाळ। सांगे जीवाचे सकळ || "

संत सेना महाराज यांचा हा अभंग म्हणजे नामस्मरणाचे महत्त्व, नामस्मरणाची महिमा आणि नामाच्या शक्तीचे प्रभावी वर्णन करणारा अत्यंत मार्मिक आणि भावस्पर्शी अभंग आहे. खाली त्याचा प्रत्येक कडव्याचा सविस्तर भावार्थ, विवेचन, सुरुवात (आरंभ), समारोप आणि निष्कर्षसह, उदाहरणांसहित विवेचन केले आहे:

✨ अभंग:
"नामे तारिले अपार। महापापी दूराचार।
घेता नाम विठोबाचे। पर्वत जळती पापाचे॥
जैसे मातेपाशी बाळ। सांगे जीवाचे सकळ॥"
– संत सेना महाराज

🔶 १. आरंभ – अभंगाचा पार्श्वभूमी व मूळ आशय:
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायाचे प्रसिद्ध संत होते. ते व्यवसायाने न्हावी (वारकरी संतांचा एक वर्ग) होते, पण आंतरिक शुद्धतेने व आध्यात्मिक भावनेने ओतप्रोत होते. त्यांनी आपल्या जीवनातून कर्मयोग आणि भगवन्नामस्मरण यांचे उत्तम उदाहरण ठेवले.

या अभंगात त्यांनी भगवंताच्या नामस्मरणाने होणाऱ्या कल्याणाचा, पापांचे उच्चाटन होण्याचा आणि जीवाच्या जीवनभराच्या त्रासातून मुक्त होण्याचा मार्ग किती सोपा आणि प्रभावी आहे, हे सांगितले आहे.

🔷 २. अभंगाचा कडव्यानुसार भावार्थ व विवेचन:

🔹 "नामे तारिले अपार। महापापी दूराचार॥"
❖ शब्दशः अर्थ:
नामे = नामस्मरणाने (भगवंताचे नाव घेऊन),

तारिले = तारले गेले,

अपार = अत्यंत दु:खी, अगणित लोक,

महापापी = मोठमोठे पाप करणारे,

दूराचार = दुष्कृत्य करणारे, वाईट वर्तन करणारे

❖ भावार्थ:
भगवंताच्या नामस्मरणाने अगणित दु:खी, पापी व वाईट वर्तन करणारे लोकही तारले गेले आहेत. म्हणजे त्यांचे जीवन शुद्ध झाले, त्यांनी मोक्ष प्राप्त केला किंवा त्यांच्या पापांचा नाश झाला.

❖ विवेचन:
नाम हे साधन अत्यंत प्रभावी आहे. कोणताही मनुष्य कितीही अधार्मिक, पापी असला तरी तो भगवंताचे नाम घेतले, तर त्याचे त्रास दूर होतात. नाम हे स्वतःच एक शक्ती आहे. त्यात सर्व दु:खांचा नाश करण्याची क्षमता आहे.

❖ उदाहरण:
अजामिल, वाल्मिकी यांसारखे पापीही नामस्मरणाने मुक्त झाले.

वाल्मिकी ऋषींनी सुरुवातीला 'मरा मरा' म्हणत म्हणत 'राम' या नावात स्थिरता मिळवली.

🔹 "घेता नाम विठोबाचे। पर्वत जळती पापाचे॥"
❖ शब्दशः अर्थ:
घेता = घेताच,

नाम = नाव (इथे भगवान विठोबा/विठ्ठलाचे),

पर्वत = डोंगर,

जळती = जळून नष्ट होतात,

पापाचे = पापांचे

❖ भावार्थ:
विठोबाचे नाव घेताच जणू डोंगराएवढी पापे जळून नष्ट होतात. म्हणजे नामस्मरण हे इतके शक्तिशाली आहे की मोठमोठ्या पापांचेही उच्चाटन करते.

❖ विवेचन:
आपल्या पापांना आपण फार मोठे मानतो, पण त्या पापांपेक्षा मोठा नाम आहे. विठोबाच्या नामात अशी दाहक शक्ती आहे की ती सर्व पापांचा नाश करते. "हरि नाम घेतले की सारे पाप निघून जातात" ही भावनाच येथे ठामपणे व्यक्त होते.

❖ उदाहरण:
शबरी, अंगद, कुब्जा यांसारख्या भक्तांनीही नामाने जीवन शुद्ध केले.

🔹 "जैसे मातेपाशी बाळ। सांगे जीवाचे सकळ॥"
❖ शब्दशः अर्थ:
मातेपाशी = आईकडे,

बाळ = लहान मूल,

सांगे = सांगतो, व्यक्त करतो,

जीवाचे = अंत:करणाचे, जीवाचे,

सकळ = सर्व काही

❖ भावार्थ:
जसे एक लहान बाळ आपल्या आईकडे भीती, दु:ख, इच्छा, सर्व काही निर्व्याजपणे सांगते, तसेच एक भक्त नामस्मरणाच्या माध्यमातून भगवानाशी आपले सर्व काही उघडपणे मांडतो.

❖ विवेचन:
नामस्मरण हे केवळ उच्चार नाही, तर ती एक संवादाची क्रिया आहे. जशी आई आणि बाळामध्ये असते. बाळ आईजवळ सर्व काही सांगतो, कारण तिला विश्वास असतो. तसाच विश्वास भगवंताच्या नामात ठेवून जेव्हा भक्त त्याच्याशी संवाद करतो, तेव्हा तो आत्मशुद्धी, समाधान व मुक्ती साधतो.

❖ उदाहरण:
वारकऱ्यांचा विठोबाशी निरंतर संवाद हे याचे जिवंत उदाहरण आहे.

🔶 ३. समारोप:
या अभंगात संत सेना महाराजांनी 'नामस्मरण' यास अत्युच्च स्थान दिले आहे. ते म्हणतात की नामात इतकी ताकद आहे की जड वाईट कर्म, पापं, दोष नष्ट होतात. मनशुद्धी होते. आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, भगवंताशी संवाद घडतो.

🔷 ४. निष्कर्ष (Nishkarsha):
भगवंताचे नाम हे सर्वसामान्यांनाही मोक्षाचा, शांतीचा मार्ग देणारे आहे.

नाम घेतल्याने पाप, क्लेश, अज्ञान, वाईट प्रवृत्ती दूर होतात.

भगवंताशी अतूट नातं निर्माण होतं.

श्रद्धा, भक्ती व निरंतर नामस्मरण हाच खरा साधनमार्ग आहे.

🔸 ५. काही आधुनिक उदाहरणे (समकालीन स्पर्श):
आजही अनेक लोक नामजपाने मानसिक आरोग्य, चिंता, नैराश्य यातून बाहेर पडतात.

कीर्तन, हरिपाठ, नामसप्ताह यांच्या प्रभावामुळे समाजात चांगले परिवर्तन घडते.

वरील चरणामध्ये 'र' 'र', 'प' 'प', 'पा' 'पा' एकाच वर्गाची पुनरुक्ती होऊन अनुप्रास अलंकार किंवा 'बाळ' 'सकळ' अंत्य यमक जसा योजलेला आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.06.2025-रविवार.
===========================================