इंदूरमधील हिंदी साहित्य संमेलन (३ जून १९१८)-

[Atul Kaviraje]

HINDI SAHITYA SAMMELAN IN INDORE (1918)-

इंदोरमध्ये हिंदी साहित्य संमेलन (१९१८)-

On June 3, 1918, the Hindi Sahitya Sammelan was organized in Indore under the chairmanship of Mahatma Gandhi, where Hindi was declared as the official language.

📜 निबंध / लेख : इंदूरमधील हिंदी साहित्य संमेलन (३ जून १९१८)
🗓� दिनांक – ३ जून १९१८
📍 स्थळ – इंदूर, मध्यप्रदेश
🖋� "भाषा म्हणजे केवळ संवादाचे माध्यम नाही, ती असते संस्कृतीचे प्रतिबिंब!"

🔰 परिचय :
३ जून १९१८ रोजी इंदूर येथे आयोजित हिंदी साहित्य संमेलन हे एक ऐतिहासिक व सांस्कृतिकदृष्ट्या मोलाचे अधिवेशन ठरले. या संमेलनाचे अध्यक्षस्थान महात्मा गांधींनी भूषवले, आणि याच ठिकाणी हिंदी भाषेला राष्ट्रभाषा मान्यता मिळावी असा ठराव संमत करण्यात आला.
ही घटना भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील भाषिक एकतेच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल होती.

🗣� "भाषा जर जनतेच्या हृदयाशी जोडली असेल, तर तीच राष्ट्राची ओळख होते."

🏛� इतिहासातील पार्श्वभूमी:
🔎 १९१८ पूर्वीची स्थिती:
ब्रिटिश काळात प्रशासन, न्याय व शिक्षण यामध्ये इंग्रजी व फारसी भाषांचे प्राबल्य होते.

भारतीय लोकांच्या बहुसंख्येची भाषा हिंदी, बंगाली, मराठी, तमिळ, तेलुगु इ. होत्या.

भाषिक फूट ब्रिटिश धोरणाचा भाग होती – "फोडा आणि राज्य करा".

🎯 हिंदी साहित्य संमेलनाची गरज:
देशभरात हिंदीसह भारतीय भाषांच्या प्रचार-प्रसाराची चळवळ उभारली जात होती.

यासाठी हिंदी साहित्य संमेलन १९१० पासून विविध शहरांत आयोजित होत असे.

🏟� इंदूर संमेलनाचे वैशिष्ट्य (1918):
🔹 घटक   📌 माहिती
📍 स्थान   इंदूर, मध्यप्रदेश
👨�⚖️ अध्यक्ष   महात्मा गांधी
📜 ठराव   हिंदी भाषेला राष्ट्रभाषा बनवण्याचा निर्णय
📚 साहित्य   हिंदी साहित्य, व्याकरण, काव्य व गद्य लेखनावर चर्चा
🌐 प्रभाव   राष्ट्रभाषा चळवळीला गती

🎨 चित्र, प्रतीके व इमोजी कल्पना:
🎨 कल्पना   अर्थ

🎤 गांधीजी भाषण करताना   नेतृत्व व प्रेरणा
📖 हिंदी ग्रंथ, लिपी, पान   सांस्कृतिक वारसा
🇮🇳 हिंदी अक्षरांनी भरलेला भारताचा नकाशा   भाषिक एकता

🔖 प्रतीके:

📝 लेखन – साहित्य व विचार

🗣� वाणी – जनतेशी संवाद

🤝 एकता – भाषिक बंध

🇮🇳 राष्ट्रध्वज – राष्ट्रवाद

🧠 मुख्य मुद्दे व विश्लेषण:

1. 🗣� हिंदी भाषेची निवड का?
हिंदी ही उत्तर भारतातील बहुतांश जनतेची संपर्कभाषा होती.

देवनागरी लिपीमुळे इतर भारतीय भाषांशी नातं टिकवणारी भाषा होती.

गांधीजींच्या मते, "हिंदी हीच भारताची आत्मा आहे."

📘 मराठी उदाहरण:

जसे छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मराठीचा वापर प्रशासनात वाढवला, तसेच गांधीजींनी हिंदीला जनभाषा करण्याचा प्रयत्न केला.

2. 📚 साहित्य संमेलनाची भूमिका:
भाषेचा प्रचार, नवे लेखक, कवी, विचारवंत एकत्र आणणे.

भाषेला सामाजिक, राजकीय, शैक्षणिक जीवनात स्थान मिळवून देणे.

3. 🧭 स्वातंत्र्य चळवळीत भाषेचे महत्त्व:
इंग्रजी विरोधात संघर्ष करताना, जनतेपर्यंत पोहोचण्यासाठी हिंदीचा उपयोग झाला.

प्रचार, पत्रके, भाषणे हिंदीतून होत असत – गांधीजी, तिळक, विनोबा यांचे विचार यामध्ये मांडले जात.

📌 मुख्य मुद्द्यांचा आढावा (मुद्देसूद स्वरूपात):
३ जून १९१८ – इंदूर येथे हिंदी साहित्य संमेलन

महात्मा गांधी अध्यक्षस्थानी

हिंदी भाषेला राष्ट्रभाषा मान्यता देण्याचा ठराव

सांस्कृतिक, शैक्षणिक व राजकीय भूमिका

भाषिक एकतेची गती वाढली

📘 संदर्भानुसार विचार:
"हिंदी ही भारताच्या जनतेची भाषा आहे आणि म्हणूनच तीच राष्ट्राची भाषा व्हायला हवी." – महात्मा गांधी
"भाषा ही केवळ संवाद नव्हे, ती संस्कृतीची वाहक आहे." – जवाहरलाल नेहरू

🧘�♂️ निष्कर्ष :
इंदूरमधील हिंदी साहित्य संमेलन हे फक्त भाषिक कार्यक्रम नव्हता, तर भारतीय भाषिक अस्मितेचा व स्वाभिमानाचा महोत्सव होता.
या घटनेने भारताच्या राष्ट्रनिर्मितीमध्ये भाषेचा महत्वाचा पाया घातला.

🗣� "स्वतंत्र भारताची भाषा ही परकी नव्हे, तर भारतीय असावी, हे या घटनेने ठामपणे अधोरेखित केलं."

🌸 समारोप :
३ जून १९१८ हे केवळ एक तारखाच नव्हे, तर ती होती भारतीय भाषेच्या पुनर्जन्माची आणि स्वाभिमानाच्या लढ्याची सुरुवात.
आजही आपण भाषेच्या स्वातंत्र्याचा विचार करताना, या घटनेचा आदरपूर्वक स्मरण करतो.

📚 हिंदी साहित्य संमेलन – राष्ट्रभाषेच्या दिशेने एक पाऊल, भारतीयतेच्या मार्गावर एक आदर्श!
🙏🇮🇳🗣�

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.06.2025-मंगळवार.
===========================================