संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                           "संत चरित्र"
                          ------------

          संत सेना महाराज-

त्यांना आध्यात्मिक विकासाचे एक सुंदर रूपक रचलेले आहे. ते म्हणतात,

"आम्ही वारीक वारीक।
करू हजामत बारीक॥ १ ॥

विवेक दर्पण आयना दावू।
वैराग्य चिमटा हालवू॥२॥

उदकशांती डोई घोळू।
अहंकाराची शेंडी पिळून।॥ ३ ॥

भावार्याच्या बगला झाडू।
काम क्रोध नखे काढू ॥४ ॥

चौवर्णी देवुनि हात।
सेना राहिला निर्वांत ॥ ५ ॥ "

संत सेना महाराज रचित हा अभंग खूपच प्रतीकात्म आहे. प्रत्येक ओळीत आत्मशुद्धीचा आणि साधनेचा सुंदर व गूढ संदेश आहे. खाली संपूर्ण अभंगाचा सखोल अर्थ, प्रत्येक कडव्याचे अर्थ, त्याचे प्रदीर्घ विवेचन, उदाहरणांसह स्पष्टीकरण, आरंभ, समारोप आणि निष्कर्ष या सर्व गोष्टी दिल्या आहेत:

📜 अभंग:

आम्ही वारीक वारीक। 
करू हजामत बारीक॥ १ ॥ 

विवेक दर्पण आयना दावू। 
वैराग्य चिमटा हालवू॥२॥ 

उदकशांती डोई घोळू। 
अहंकाराची शेंडी पिळून॥ ३ ॥ 

भावार्याच्या बगला झाडू। 
काम क्रोध नखे काढू॥४॥ 

चौवर्णी देवुनि हात। 
सेना राहिला निर्वांत॥ ५ ॥

🔷 आरंभ (भूमिका):
संत सेना महाराज हे पेशाने न्हावी (हजाम) होते, पण त्यांच्या अध्यात्मिक आयुष्यात त्यांनी शरीराची नव्हे तर मनाची, अहंकाराची, वासनांची आणि काम-क्रोधाची हजामत केली. हे अभंग म्हणजे साधनेचा रूपकात्मक मार्ग, जिथे ते आपल्या नित्य व्यवसायातील वस्तूंना आध्यात्मिक साधनांशी जोडतात.

🔹 कडव्यानुसार सखोल अर्थ व विवेचन:

१)
"आम्ही वारीक वारीक।
करू हजामत बारीक॥"

📖 अर्थ:
आम्ही नित्यकर्मात अगदी बारकाईने काम करणारे आहोत (वारीक हजाम). परंतु ही हजामत आता फक्त केसांची नसून मनाच्या दोषांची आहे. साधकाने अत्यंत बारकाईने आत्मनिरीक्षण करावे, आणि मनातील दोषांची 'हजामत' करावी.

🧠 विवेचन:
साधनेत यश हवे असेल तर सूक्ष्म निरीक्षण (Introspection) आवश्यक आहे. उथळपणा सोडून, मनातील सूक्ष्म विकार शोधून त्यांचे निर्मूलन करणे म्हणजेच 'वारीक हजामत'.

२)
"विवेक दर्पण आयना दावू।
वैराग्य चिमटा हालवू॥"

📖 अर्थ:
आम्ही विवेक (शहाणपणा, discrimination) या आरशातून आत्मदर्शन करतो, आणि वैराग्य (वासनांपासून तटस्थता) या चिमट्याने मनातील दोष उपटतो.

🧠 विवेचन:

विवेक हे साधनेचे आरसे आहे. आपण कोण आहोत, काय करतो हे त्यातूनच उमगते.

वैराग्य म्हणजे जगापासून पलायन नव्हे, तर आसक्तींचा त्याग. हे साधनेचे चिमूट आहे, जी वासनांच्या मुळावर जाते.

📌 उदाहरण:
मुलगा आईला विचारतो, "हे चांगलं का, ते वाईट का?" तेव्हा आई विवेकाने निर्णय घेते. साधकाने पण असाच विवेक हवा, जो खरेखोटे समजायला मदत करतो.

३)
"उदकशांती डोई घोळू।
अहंकाराची शेंडी पिळून॥"

📖 अर्थ:
शांततेचं पाणी डोक्यावर फिरवतो म्हणजे मन शांत करत जातो, आणि अहंकाराचा टोकदार 'शेंडा' घट्ट पिळून त्यावर नियंत्रण ठेवतो.

🧠 विवेचन:

'उदकशांती' म्हणजे अंत:करणातील शांतता, जी जपली पाहिजे.

'अहंकार' हीच खरी विघ्नकर्ती. संत त्याला 'शेंडी' म्हणतात कारण तो चटकन दिसत नाही पण टिकून असतो. त्याला 'पिळणं' म्हणजे त्यावर संपूर्ण विजय मिळवणं.

४)
"भावार्याच्या बगला झाडू।
काम क्रोध नखे काढू॥"

📖 अर्थ:
भावनेच्या गुंत्यात अडकलेले विकार झाडून टाकतो, आणि काम-क्रोध या विकारांची नखे (मुळं) उपटून टाकतो.

🧠 विवेचन:

साधकाच्या मार्गात 'भावार्त' म्हणजे आसक्त भावना आणि अनियंत्रित इच्छा आड येतात. त्यांना झाडून टाकणं गरजेचं.

काम, क्रोध हे माणसाच्या विनाशाला कारणीभूत. त्यामुळे त्यांचं निर्मूलन करणं आवश्यक.

५)
"चौवर्णी देवुनि हात।
सेना राहिला निर्वांत॥"

📖 अर्थ:
चारही वर्ण (ब्रह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र) यांच्या सेवा करून, मी स्वतःला निर्विकार आणि शांत ठेवतो.

🧠 विवेचन:

येथे 'सेवा' आणि 'समता' हे मुख्य मूल्य. सेना महाराजांनी वर्णव्यवस्थेच्या पलीकडे जाऊन सर्वांची सेवा केली.

'निर्वांत' म्हणजे अंतर्मुख शांतता. सेवा करत करत मन निर्विकार झालं.

🔚 समारोप व निष्कर्ष:

संत सेनेचा अभंग म्हणजे आत्मशुद्धीचा रूपकात्मक आराखडा आहे.

हजामाचे साहित्य — म्हणजे विवेक, वैराग्य, शांतता, सेवा — ही सर्व साधकाच्या साधनेची साधनं बनतात.

ह्या अभंगातून कळते की अध्यात्म मार्ग फक्त ध्यानधारणेचा नव्हे, तर स्वतःच्या मनाच्या वासनांची हजामत करून, निर्मळ भावाने सेवा करणं हेच खरे संतपण.

🌿 उदाहरणरूप कथा:

एकदा एक गृहस्थ सेना महाराजांकडे केस कापायला आला. त्यांना वाटलं की हे फक्त एक हजाम आहे. पण केस कापताना सेनांनी त्याला विचारलं, "मनात अहंकार वाढलाय का?"
गृहस्थ थक्क झाला. सेनांच्या बोलण्यातला आत्मज्ञानाचा स्पर्श त्याला जाणवला. आणि तो विचार करायला लागला – "आपण फक्त शरीर शुद्ध करतो, पण मनाचं काय?"

(सेना अ० क्र० १०६)

वरील अभंगात आम्ही वारीक, हजामत बारीक, विवेक दर्पण, वैराग्यचिमटा, उदकशांती डोई घोळू। अहकाराची शेडी, भावार्थयांच्या बगला झाडू, कामक्रोध नखे, ही सर्व पारमार्थिक रूपके सेनाजींनी आपल्या अभंगांतून वापरली आहेत. आम्ही जातीने न्हावी, हजामत बारकाईने करू म्हणजे तुमच्या आत्म्याची मशागत निगा काळजीपूर्वक करू. विवेकरूपी आरसा दाखवून तुम्हास जागृत करू, वैराग्यरूपी चिमटा हालवून वैराग्यवृत्तीचा संचार घडवू, तुमचे डोके व्यवस्थित घोळवू म्हणजेच विचारशक्तीला चालना देऊ. तुमच्या कमकुवत मनावर भावभक्तीच्या मंत्राचे पाणी त्याचे शिंपण करू. अहंकाररूपी ताठर शैंडी पिळून अहंकारभाव निपटून टाकू. समाजातल्या सर्वांची सर्वभावे सेवा करून निरामयतेचा आनंद उपभोग

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-06.06.2025-शुक्रवार.
===========================================