संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                           "संत चरित्र"
                          ------------

          संत सेना महाराज-

याप्रमाणे सेनाजींनी वरील अभंगातून एक सहजसुंदर रूपक तयार करून व्यावसायिक अभंगांमधून आध्यात्मिक विकासाचा जणू आलेखच मांडला आहे. संत सेनाजींनी सर्वसामान्य समाजाचे प्रबोधन करण्यासाठी नीतिबोध देण्यासाठी रूपकातून अभंग रचले आहेत जसे.

     "हलकटासंगे तो हलकट बनला। कोळसे नासिला शुभ्रवर्णे॥

     "बोलू जाता संगे ब्रह्मज्ञान गोष्टी। अंतरी कपटी बक जैसा"

     "कोळशासी अग्री वर्ण झाला शुभ्र। अज्ञानाचा अभ्र निवळी गा॥"

नक्कीच! खाली संत सेना महाराजांच्या या अभंगाचे संपूर्ण व विस्तृत भावार्थ, प्रत्येक चरणाचा स्पष्ट अर्थ, त्याचे प्रदीर्घ विवेचन, उदाहरण, आणि शेवटी आरंभ, समारोप व निष्कर्ष दिला आहे.

📜 मूळ अभंग – संत सेना महाराज

"हलकटासंगे तो हलकट बनला। कोळसे नासिला शुभ्रवर्णे॥"
"बोलू जाता संगे ब्रह्मज्ञान गोष्टी। अंतरी कपटी बक जैसा"
"कोळशासी अग्री वर्ण झाला शुभ्र। अज्ञानाचा अभ्र निवळी गा॥"

🔹 आरंभ (प्रस्तावना)
संत सेना महाराज हे भक्तिश्रावण संत होते. त्यांनी व्यवहारातल्या साध्यासोप्या गोष्टींमधून गहन आध्यात्मिक तत्वज्ञान उलगडलं आहे. प्रस्तुत अभंगामध्ये, ते संगतीचा प्रभाव, खोटं आचरण आणि खऱ्या आध्यात्मिक प्रगतीसाठी आवश्यक अशा अंतःकरण शुद्धतेवर भाष्य करतात. हा अभंग तीन वेगवेगळ्या प्रतिमांमधून सत्संग व कुसंग, ज्ञान व अज्ञान, आणि खोटेपणा व खरी साधना यातील फरक स्पष्ट करतो.

🔹 प्रत्येक ओळीचा अर्थ आणि विश्लेषण

१. "हलकटासंगे तो हलकट बनला। कोळसे नासिला शुभ्रवर्णे॥"
🔸 शब्दार्थ:
हलकट – नीच, खालच्या प्रकारचा माणूस

संगे – सोबत, संगती

कोळसा – काळ्या रंगाचा जळणारा पदार्थ

शुभ्रवर्ण – पांढरा, निर्मळ रंग

🔸 भावार्थ:
जेव्हा एखादा चांगला माणूस वाईट संगतीत जातो, तेव्हा तो देखील त्या वाईटाचाच भाग बनतो. जसे की कोळशाच्या सानिध्यात गेल्यावर शुभ्र (पांढऱ्या) वस्तूचा रंग खराब होतो.

🔸 विवेचन:
संगतीचा प्रभाव हा अत्यंत बलवान असतो. आपला विचार, वागणूक, आचार-धर्म हा आपल्या अवतीभोवतीच्या लोकांवर आधारित असतो. जर सत्संगती असेल तर विवेक वाढतो, पण कुसंगती असेल तर विवेक नष्ट होतो. कोळसा ही प्रतिमा येथे अत्यंत बोलकी आहे — कोळसा तापला तर जळतो आणि थंड झाला तर कपडे काळे करतो. त्याचप्रमाणे, वाईट माणूस कोणत्याही स्थितीत आपले नुकसानच करतो.

२. "बोलू जाता संगे ब्रह्मज्ञान गोष्टी। अंतरी कपटी बक जैसा"
🔸 शब्दार्थ:
ब्रह्मज्ञान – परमात्मा, आत्मज्ञान याचे गूढ व श्रेष्ठ ज्ञान

कपटी – फसवा, खोटा

बक – बगळा; जो बाहेरून पांढराशुभ्र पण आतून मासांवर झडप घालणारा

🔸 भावार्थ:
काहीजण ब्रह्मज्ञानाच्या गोष्टी करतात, पण त्यांच्या अंतःकरणात कपट असते. त्यांचे बोलणे आणि वागणे यात फार मोठा दुभंग असतो. ते बगळ्यासारखे असतात – बाहेरून पांढरे पण आतून शिकार करत असतात.

🔸 विवेचन:
संत सेना महाराज येथे दाखवत आहेत की फक्त आध्यात्मिक बोलणे पुरेसे नाही. ज्या व्यक्तीच्या कृती व मनात कपट आहे, ती कितीही मोठमोठ्या गप्पा मारली, तरी ती खोटी आहे. बगळा जसा ध्यानस्थ दिसतो पण मासे पकडायच्या संधीची वाट पाहत असतो, तशीच ही खोटेपणाची साधकवृत्ती आहे. खरे साधक हे अंतःकरणाने शुद्ध व कृतीने निर्मळ असतो.

३. "कोळशासी अग्री वर्ण झाला शुभ्र। अज्ञानाचा अभ्र निवळी गा॥"
🔸 शब्दार्थ:
अग्री वर्ण – अग्नीचा, तेजस्वी, पवित्र रंग

अभ्र – ढग, अज्ञानाचे आच्छादन

निवळी गा – नाहीसं होतं

🔸 भावार्थ:
जेव्हा कोळशाला अग्नी लागत, तेव्हा त्याचा रंग शुभ्र किंवा तेजस्वी होतो. त्याचप्रमाणे, जेव्हा अज्ञानावर ज्ञानाचा प्रकाश पडतो, तेव्हा अज्ञानाचे ढग दूर होतात.

🔸 विवेचन:
अग्नी ही शुद्धतेची प्रतिमा आहे. जसे कोळसा अग्नीने जळल्यावर राखेत परिवर्तीत होतो — म्हणजेच एका नवीन रूपात येतो — त्याप्रमाणे अज्ञानाचा नाश केल्यावर अंतःकरण शुद्ध होतो. ज्ञानाच्या प्रकाशात मनोमालिन्य नाहीसं होतं. त्यामुळे खऱ्या साधनेत 'ज्ञान' हे अनिवार्य आहे.

🔹 उदाहरण:
रामदास स्वामी म्हणतात – "जैसे संगती तसे रंगती", हीच भावना येथे आहे.

एक चांगला विद्यार्थी जर वाईट संगतीत पडला तर अभ्यास सोडून दुष्कर्मांमध्ये अडकतो.

दुसरीकडे, एखादा अज्ञानी पण सज्जन व्यक्ती जर सत्संगात येतो, तर त्याला ज्ञानप्राप्ती होते व त्याचे जीवन बदलते.

🔹 समारोप आणि निष्कर्ष:
संत सेना महाराजांचा हा अभंग अत्यंत व्यवहारोपयोगी आणि गूढ तत्वज्ञानाने भरलेला आहे. त्यांनी तीन प्रकारे एकच सत्य मांडले आहे – सत्संगतीचे महत्त्व, खोट्या साधूंचा धिक्कार, आणि ज्ञानप्राप्तीने अज्ञानाचा नाश.

🔸 मुख्य संदेश:
वाईट संगतीपासून दूर राहा

बोलण्याइतकेच आचरण शुद्ध ठेवा

ज्ञानाच्या शोधात रहा, अज्ञान दूर करा

🔹 निष्कर्षवाक्य:
"संगती, अंतःकरणाची शुद्धता आणि ज्ञान" — हे तीन आधार आयुष्याचे साधन बनले, तर व्यक्ती परमात्म्याच्या सान्निध्यात पोहोचू शकते, हा संत सेना महाराजांचा मूळ संदेश आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.06.2025-शनिवार.
===========================================