संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                          ------------

          संत सेना महाराज-

सेनाजींनी बायकांचा दास (गुलाम) बनलेल्या बाईलवेड्या पुरुषाचे वागणे कसे असते याचे वास्तव वर्णन केले आहे.

"कामाचा लोभी बाईल सेवेसी ।
म्हणे आज्ञा मशी करा तुम्ही॥

घर झाडझुड उटीतसे भांडी।
लागे चरणा तोंडी दिन झाला॥

श्वानासारिखा लोंडा घोळी पुढे।
बोले लाडेलाडे कीलवाणी॥

सेना म्हणे अशांचे तोंड पाहू नये।
वीरश्री जाये जळोनिया ॥"

संत सेना महाराज यांचा वरील अभंग हा सेवकवृत्ती, सामाजिक अन्याय, आणि आत्ममर्यादा यावर प्रकाश टाकणारा अत्यंत प्रभावी व सत्यदर्शी अभंग आहे. आपण याचा सखोल भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचा अर्थ, विवेचन, आरंभ, समारोप, निष्कर्ष आणि उदाहरणांसह विस्तृत स्वरूपात अभ्यास करूया.

🌼 अभंगाचा आरंभ (परिचय):
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक थोर संत होते. ते पेशाने सुभेदार किंवा न्हावी (वारकरी संत परंपरेतील) होते, पण मनाने अत्यंत भक्तीमय. त्यांनी आपल्या काळातील सामाजिक विषमता, सेवकांवरील अन्याय, आणि आत्मसन्मानाच्या रक्षणासाठी सशक्त अभंगरचना केली. हा अभंग त्यापैकी एक आहे, जिथे ते सेवकवर्गाच्या दुःखांची व्यथा मांडतात.

🌿 अभंगाचा सखोल भावार्थ व कडव्याचे विवेचन:

**१) "कामाचा लोभी बाईल सेवेसी ।
म्हणे आज्ञा मशी करा तुम्ही॥"**

🔹 शब्दार्थ:

कामाचा लोभी बाईल = स्वार्थी, केवळ कामासाठी सेवक वापरणारी स्त्री (प्रतीक रूपात यजमान किंवा मालक)

सेवेसी = सेवेकरिता

मशी करा = बैलासारखे काम करा

🔹 भावार्थ:
मालकीण (वा यजमान) इतकी स्वार्थी आहे की ती आपल्या सेवकाकडून बैलाप्रमाणे काम करवून घेते. ती आज्ञा करते की तुम्ही मजुराप्रमाणे अखंड राबा.

🔹 विवेचन:
हे वर्णन केवळ स्त्री किंवा पुरुषासंदर्भात नाही, तर ही 'बाईल' म्हणजे अन्यायी समाज, जातिव्यवस्था वा उच्चवर्णीय श्रेष्ठी यांचे प्रतीक आहे. सेवा करणाऱ्या व्यक्तीचा शोषण करणे ही सामाजिक दुरवस्था संत सेना महाराज मांडतात.

**२) "घर झाडझुड उटीतसे भांडी।
लागे चरणा तोंडी दिन झाला॥"**

🔹 शब्दार्थ:

झाडझुड = झाडू मारणे

उटीतसे = धुणे, स्वच्छ करणे

लागे चरणा तोंडी = पायाला व तोंडाला हात लावणे

🔹 भावार्थ:
सकाळपासून ते रात्रीपर्यंत सेवा करणाऱ्या व्यक्तीला झाडू मारायचे, भांडी घासायची, घरे पुसायची अशी कामे केली जातात. दिवस संपेपर्यंत तो माणूस यजमानाच्या पायाला आणि तोंडाला हात लावतच राहतो.

🔹 विवेचन:
या ओळीत श्रमजीवी वर्गाचे क्लेशदायक जीवन चित्रित केले आहे. मनुष्याचा अपमान, त्याची अधोगती, त्याचे जीवन एक गुलामासारखे झाल्याचे येथे व्यक्त होते.

**३) "श्वानासारिखा लोंडा घोळी पुढे।
बोले लाडेलाडे कीलवाणी॥"**

🔹 शब्दार्थ:

श्वानासारिखा = कुत्र्यासारखा

लोंडा = लहान मूल

घोळी पुढे = अंगावर खेळणे

कीलवाणी = गोंजारून बोलणे

🔹 भावार्थ:
सेवकाचे मूलही त्या यजमानाच्या लहान मुलांपुढे कुत्र्यासारखे वागतं; त्यांच्यासोबत खेळतो, पण केवळ तोंडी गोंजारणेच त्याला मिळते, खऱ्या प्रेमाची वा सन्मानाची वानवा आहे.

🔹 विवेचन:
संत सेना महाराज इथे सूचित करतात की सेवकाची संपूर्ण पिढीही या अन्यायातून मुक्त नाही. यामध्ये लहान मुलांवर होणारा सूक्ष्म शोषण व अपमान देखील अधोरेखित केला आहे.

**४) "सेना म्हणे अशांचे तोंड पाहू नये।
वीरश्री जाये जळोनिया ॥"**

🔹 शब्दार्थ:

सेना म्हणे = संत सेना महाराज म्हणतात

तोंड पाहू नये = अशा लोकांशी संबंध ठेवू नयेत

वीरश्री = आत्मसन्मान, शौर्य

जळोनिया = नष्ट होतो, जळतो

🔹 भावार्थ:
संत सेना महाराज म्हणतात, अशा लोकांचे तोंड देखील पाहू नये, कारण त्यांच्यासोबत संबंध ठेवला तर आपला आत्मसन्मान, स्वाभिमान नष्ट होतो.

🔹 विवेचन:
हा संतांचा स्पष्ट निषेध आहे. ते म्हणतात की जो स्वतःच्या स्वार्थासाठी इतरांचे शोषण करतो, त्याच्या संपर्कातही जाऊ नये. ही एक नैतिक शिकवण आहे - आत्मसन्मान राखण्यासाठी अन्याय्यांपासून दूर राहा.

🌟 समारोप:
संत सेना महाराज यांचा हा अभंग केवळ सेवकवर्गाच्या दुःखांची कहाणी नाही, तर तो एक सामाजिक समिक्षा आहे. यातून त्यांचे अंतरात्म्याचे दुःख, त्याग, आणि आत्मसन्मानाचे उच्च मूल्य स्पष्ट होते.

📌 निष्कर्ष:
सेवा आणि शोषण यातील फरक — खरी सेवा सन्मान देते, शोषण नव्हे.

आत्मसन्मान राखणं अत्यावश्यक आहे — अन्याय करणाऱ्यांपासून दूर राहा.

सामाजिक सुधारणेची आवश्यकता — जातपात, उच्चनीचतेची भावना ही नष्ट व्हावी.

🧾 उदाहरण:
आजच्या काळात जेव्हा कामवाली बाई, सफाई कामगार, किंवा इतर मजूरवर्गाशी अमानवी वागणूक केली जाते, तेव्हा संत सेना महाराजांचा अभंग आपल्याला समाजाच्या आरशात डोकवतो. आजही 'कामाचा लोभी' माणूस आपल्याला अनेक रूपांत सापडतो.

अशी कितीतरी उदाहरणे ज्यामध्ये अलंकारांचा सहज वापर केलेला सापडतो. सेनाजींच्या अनेक अभंगांमधून रसांचा वापर केलेला दिसतो. त्यांच्या गवळणी या कविता प्रकारात शृंगारिक भावनेला जास्त महत्त्व दिसते. त्यांच्या अनेक अभंगां मधून विठ्ठल भक्तीमध्ये आर्तता जाणवते, कारुण्य जाणवते, तेथे करूण रसाचा विशेष दिसतो. भक्तावर ईश्वराचे प्रेम तेथे वत्सलभाव, वात्सल्य प्रकर्षाने दिसते. कधी कधी संयत भावनेने केलेली अभिव्यक्ती तो हा शांतरस, राग व्यक्त करताना रौद्र रसाची परिसीमा गाठलेली दिसते. लौकिक जीवनात संसार मोहपाशात पूर्ण अडकून घेतात. तर काही ईश्वरी सात्निघ्यात आल्याने संसारप्रपंचाचा तिटकारा

वाटतो, नकोसा होतो, अशा समयी बीभत्स रस केव्हा येऊन टपकतो, हे समजत नाही.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-08.06.2025-रविवार.
===========================================