संत सेना महाराज-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                          ------------

          संत सेना महाराज-

"भोग भोगितो शहाणा गे, आगी लागो दर्शना गे॥

हा दिसतो भोळा गे। येऊनि घालीतो डोळा गे ॥ "

"याचा लागला मज चटका। सासू सासरे येती रागास॥

कान्हा, मनगट माझे सोड  तू जगज्जीवना।

तुला शोभेना। वाईट तुझी ही खोड।

मी गरीबाची। तू थोरांचा। तुझी माजी नाही जोड।"

खाली दिलेल्या अभंगाचे संत सेना महाराज यांच्या लिखाणशैलीनुसार सखोल भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचा अर्थ, विस्तृत विवेचन, सुरुवात (आरंभ), शेवट (समारोप), निष्कर्ष, आणि उदाहरणांसह विवेचन केले आहे:

🌺 अभंग:
"भोग भोगितो शहाणा गे, आगी लागो दर्शना गे॥
हा दिसतो भोळा गे। येऊनि घालीतो डोळा गे॥"

"याचा लागला मज चटका। सासू सासरे येती रागास॥
कान्हा, मनगट माझे सोड तू जगज्जीवना।
तुला शोभेना। वाईट तुझी ही खोड।
मी गरीबाची। तू थोरांचा। तुझी माजी नाही जोड।"

🌸 १. आरंभ (प्रस्तावना):
संत सेना महाराज हे भक्तिश्रद्धेने ओतप्रोत असलेले विठ्ठल भक्त होते. त्यांनी आपल्या अभंगांमध्ये भक्ती, वैराग्य, समाजातील विरोधाभास, स्त्री-पुरुष नातेसंबंध याविषयी सहज भाषेत, पण प्रखर भावनेने विचार मांडले आहेत. या अभंगात एक स्त्री कृष्णाशी (कान्हा) संवाद साधते. ही स्त्री केवळ एक व्यक्ति नाही तर एक सामान्य भक्त आहे, जी परमेश्वराच्या आकर्षणाने भरकटली आहे.

🌿 २. प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विवेचन:
🪷 **"भोग भोगितो शहाणा गे, आगी लागो दर्शना गे॥
हा दिसतो भोळा गे। येऊनि घालीतो डोळा गे॥"**

🔹 शब्दशः अर्थ:
मी खूप भोग भोगले, म्हणून मी आता शहाणी झाले आहे. त्या कृष्णाच्या दर्शनानेच मला वेड लागते. तो भोळ्यासारखा वाटतो, पण येऊन माझ्यावर डोळा टाकतो आणि मला मोहित करतो.

🔹 भावार्थ व विवेचन:
हे एक सूचक रूपक आहे. कृष्ण हा प्रेमाचा प्रतिक आहे. स्त्री म्हणते की, मी जसे जसे अनुभव घेतले, तशी समजूतदार झाले. पण कृष्णाच्या नजरेतच एक आग आहे, जिच्यामुळे मन जळते. तो भोळा भासतो, पण मोहात पाडणारा आहे.
उदाहरण: जसे एखादा गुरु वा योगी साधेपणाने वागतो पण त्याचे दर्शनच शिष्याला गहिवरून टाकते.

🪷 "याचा लागला मज चटका। सासू सासरे येती रागास॥"
🔹 अर्थ:
कृष्णाच्या मोहक वागण्यामुळे मला चटका बसला आहे. आता माझे सासू-सासरे माझ्यावर रागावत आहेत.

🔹 भावार्थ:
इथे "कृष्ण" म्हणजे "ईश्वर" किंवा "आत्मा याच्या आकर्षणाने भक्त लौकिक जगात अडचणीत सापडतो."
तिच्यावर घरच्यांनी संशय घेतला आहे, तिला दोष दिला जात आहे.
प्रतिकात्मक अर्थ: भक्त जेव्हा बाह्य जगापेक्षा अंतरंगाच्या वाटेने जातो, तेव्हा समाज त्याला वेडा समजतो.

🪷 **"कान्हा, मनगट माझे सोड तू जगज्जीवना।
तुला शोभेना। वाईट तुझी ही खोड।"**

🔹 अर्थ:
कान्हा, माझे मनगट सोड! तू जगाचा पोशिंदा आहेस. तुला अशी खोड शोभत नाही.
माझी अवस्था वाईट होते, ही तुझी वाईट खोड आहे.

🔹 भावार्थ:
ईश्वर तू महान आहेस, पण माझ्यासारख्या सामान्य व्यक्तीवर तू मोहाचा डोळा ठेवतोस? हे तुला शोभत नाही.
हे निवेदन एक नैतिक शिकवणही देतं: सत्ताधारी वा श्रेष्ठ व्यक्तींनी दुर्बलांवर अन्याय करू नये.

🪷 "मी गरीबाची। तू थोरांचा। तुझी माजी नाही जोड।"
🔹 अर्थ:
मी गरीब आहे, तू थोरांचा. माझी तुझ्याशी काहीच बरोबरी नाही.

🔹 भावार्थ:
हा शेवटचा कडवा प्रखर नम्रता दर्शवतो. भक्त म्हणतो की, मी तुझ्यासमोर क्षुल्लक आहे. तू विशाल आहेस, मी क्षुद्र आहे.
हे भक्त आणि भगवंत यांच्यातील नातं अधोरेखित करतं — प्रेम आहे पण मर्यादा मान्य आहे.

🌻 ३. समारोप व निष्कर्ष:
या अभंगातून संत सेना महाराज स्त्रीच्या पात्रामधून एक गूढ आध्यात्मिक संदेश देतात —

ईश्वर मोहक आहे, पण त्याच्या आकर्षणामुळे भक्ताचे सामान्य जीवन संकटात येते.

भक्तीचा मार्ग सोपा नाही. त्यात समाजाचे, कुटुंबाचे विरोधही येतात.

ईश्वराला आवाहन करताना भक्त मनमोकळेपणाने आपले दुःख मांडतो.

🌼 ४. उदाहरण/अन्वय:
हा अभंग केवळ स्त्री-पुरुष भावनेवर आधारित नाही. त्यातले संदर्भ सामाजिक जाणीवा, भक्तीचा संघर्ष, आत्मार्पण आणि मर्यादा यांवर आधारित आहेत.

तुलना:

मीराबाई म्हणते: "मेरे तो गिरधर गोपाल, दूसरो न कोई"

जनाबाई म्हणते: "विठ्ठल माझा लाडका, त्याची मी दासी"

तेच भाव या अभंगात सेना महाराज प्रकट करतात.

✅ निष्कर्ष:
संत सेना महाराज यांचा हा अभंग एकात्मता, भक्ती, सामाजिक सत्यता, आणि अध्यात्मिक वेदना यांचे संगम आहे. यामध्ये केवळ स्त्रीचा नव्हे, तर सर्वसामान्य भक्ताचा अंतर्मनातील कल्लोळ आहे.

मथुरेस निघालेल्या गवळणीच्या वाटेत कृष्णाने केलेली अडवणूक, त्याचे वागणे, कृष्णाचे गोपीना आकर्षण, कृष्णाने भरलेला हात, दोघांमधील अंतर. असे प्रसंग, अशा अनेक गवळणी संत सेनाजीनी शृंगारपूर्ण रसामध्ये रचना केल्या आहेत. संत नामदेव सहवासातील समकालीन संतांमध्ये बहुजन समाजातील सेना नहावी असे एकमेव संत आहेत की, ज्यांनी अतिशय सुरेख मनोहारी व लावण्यपूर्ण गवळणींच्या मनविभोर रचना केल्या आहेत.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-10.06.2025-मंगळवार.
===========================================