संत सेना महाराज-स तु बाल्यं समारभ्य साधुसेवापरायणः।-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

      बालपण-

सेनार्जींचे आईवडील मूळात धार्मिकवृत्तीचे असल्याने सेनार्जींचे संपूर्ण कुटुंब धार्मिक वातावरणात एकरूप झालेले असे. त्यामुळे सेनार्जींना बालपणापासून भगवद्भक्तीची गोडी लागू लागली. वडिलांबरोबर रोज ते मंदिरात कथा-कीर्तनास व भजनास जात असत. घरी आलेल्या भक्तांसमवेत वडिल सतत धार्मिक चर्चा करीत, ही चर्चा सेनाजी लक्षपूर्वक ऐकत असत. त्यांना बालपणापासून संतसंगतीने ईश्वराच्या भक्तीचा ओढा लागलेला होता.

'सेना म्हणे या ग्रंथाच्या संपादनामध्ये माधवराव सूर्यवंशी सेनाजींच्या बालपणातील वैशिष्ट्यांबाबत संदर्भ देतात, "श्री चंद्रदत्तविरचित 'संस्कृत भक्त माला' यामध्ये त्या संदर्भामध्ये खालीलप्रमाणे उल्लेख सापडतो.

     "स तु बाल्यं समारभ्य साधुसेवापरायणः।

     सेनो लब्ध्वा धनं सर्व दीनेभ्यश्च ददौरूद्रा॥"

हे श्लोक माधवराव सूर्यवंशी यांचा अभंग आहे. आपण या श्लोकाचा संपूर्ण भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचा अर्थ, विस्तृत मराठी विवेचन, आरंभ, समारोप, निष्कर्ष आणि उदाहरणांसह सखोल विश्लेषण पाहूया.

🌸 श्लोक:
"स तु बाल्यं समारभ्य साधुसेवापरायणः।
सेनो लब्ध्वा धनं सर्व दीनेभ्यश्च ददौरूद्रा॥"

🔷 शब्दशः अर्थ (प्रत्येक शब्दाचा अर्थ):

स = तो

तु = खरेच / तर

बाल्यं समारभ्य = बाल्यावस्थेपासून

साधुसेवापरायणः = साधूंची सेवा करण्यात तल्लीन

सेनः = सेन नावाचा राजा / व्यक्ती

लब्ध्वा = प्राप्त करून

धनं = संपत्ती

सर्व = सर्वांना

दीनेभ्यः = दीन, गरीब लोकांना

च = आणि

ददौ = दिले

रूद्रः = (इथे विशेषण म्हणून) एक प्रकारचा शूर, परोपकारी किंवा महादेवसमान दातृत्वशील

🟣 भावार्थ (मराठीत संक्षिप्त अर्थ):
तो राजा सेन, लहानपणापासूनच साधूं-सेवेस भक्त होता. त्याने मिळवलेली सारी संपत्ती गरीब व गरजू लोकांना दिली. तो परोपकारी, दयाळू आणि महादेवासारखा दात्य म्हणून प्रसिद्ध होता.

📜 प्रत्येक कडव्याचे विस्तृत विवेचन:

🔹 "स तु बाल्यं समारभ्य साधुसेवापरायणः।"
अर्थ: 'तो राजा सेन' लहानपणापासूनच साधूंची सेवा करीत असे.

विवेचन:

याचा अर्थ असा की त्याचा स्वभाव बाल्यापासूनच धार्मिक, भक्तिपूर्ण आणि साधूंप्रती समर्पित होता.

साधुसेवा म्हणजे फक्त भिक्षा देणे नव्हे तर त्यांचा सन्मान, त्यांच्या सांगण्यावर आचरण, आणि त्यांच्यामुळे सद्गुणांचा अंगीकार.

इथे 'परायणः' या शब्दामुळे हे अधोरेखित होते की ही सेवा अपवादाने नव्हे तर जीवनपद्धती म्हणून होती.

🌿उदाहरण: संत एकनाथ यांनी लहानपणापासूनच संतांच्या सहवासात राहून त्यांची सेवा केली आणि त्यांच्या उपदेशांनुसार जगले.

🔹 "सेनो लब्ध्वा धनं सर्व दीनेभ्यश्च ददौरूद्रा॥"
अर्थ: सेन नावाच्या त्या राजाने मिळवलेली संपत्ती सर्व गरीब लोकांना दिली आणि महादेवासारखा रूद्रदात्य झाला.

विवेचन:

'लब्ध्वा धनं' म्हणजे केवळ वारसाहक्काने मिळवलेली नव्हे तर प्रयत्नाने मिळवलेली संपत्ती.

'ददौ' म्हणजे सहजपणे, औदार्याने, अट न ठेवता दिली.

'रूद्रः' येथे फक्त शिवाची उपमा नाही, तर ती उदारतेची, त्यागाची उपमा आहे.

🌿उदाहरण: राजा हरिश्चंद्र किंवा करुणेने भरलेला राजा शिबी – ज्यांनी स्वतःचे सुख बाजूला ठेवून इतरांसाठी सर्व काही दिले.

🌺 संपूर्ण अभंगाचा विस्तृत भावार्थ (साखळी रूपात):
माधवराव सूर्यवंशी आपल्या या अभंगात असे सांगतात की जो व्यक्ती आपल्या जीवनाच्या अगदी बाल्यकालापासून साधु-संतांची सेवा करतो, त्याच्या जीवनात धर्म, नीति आणि दया या गुणांचे बीजारोपण लवकर होते.

राजा सेन हा त्याचा आदर्श आहे, कारण त्याने साधूंच्या सहवासामुळे मिळवलेली संपत्ती स्वतःसाठी न वापरता ती सर्व गरीब, दीन, दरिद्री लोकांना दान केली. त्यामुळे तो रूद्रासारखा म्हणजेच महादेवासारखा दात्य ठरला.

🧭 आरंभ (Introduction):
या अभंगातून माधवराव हे एक सुसंस्कृत, उदात्त जीवनशैलीचे आदर्श मांडतात.

बाल्यावस्थेपासूनच योग्य संस्कारांचे महत्त्व या श्लोकातून प्रकर्षाने दिसते.

जीवनात साधूंच्या संगतीचे स्थान काय असते, ते स्पष्ट होते.

🪷 समारोप (Conclusion):
या अभंगातून आपण शिकतो की मनुष्याने आपली संपत्ती, बळ, बुद्धी हे सर्व समाजाच्या सेवेसाठी वापरले पाहिजे.

दान हे फक्त वस्त्र, अन्न वा पैसा देणे नव्हे, तर त्यामागे असलेली दयाळु वृत्ती महत्त्वाची आहे.

🧠 निष्कर्ष (Takeaway):
"जो लहानपणी साधूंच्या सेवेत राहतो, तो मोठेपणी संपत्ती मिळवूनही अहंकाराने भारलेला राहत नाही, आणि ती संपत्ती गरजूंसाठी देऊन स्वतःचे जीवन महान करतो."

🌼 समांतर तत्त्वज्ञान (Related Philosophy):
गीता: निष्काम कर्मयोग — कर्म करा पण फळाची अपेक्षा नको.

उपनिषद: 'त्यागेनैके अमृतत्वमानशुः' — त्यागातूनच अमरत्वाची प्राप्ती होते.

संत साहित्य: संत तुकाराम म्हणतात, "जेथे जातो तेथे नाम" — सत्संग व सेवा हाच खरा धर्म.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.06.2025-रविवार.
===========================================