संत सेना महाराज-श्रीरामानंद रघुनाथ ज्यो दुतिय सेतु जगतरण कियो।

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

स्वामी रामानंदांचे एकूण चौदा शिष्य होते. त्यामध्ये सेनाजींचा उल्लेख सापडतो. नामादासांनी भक्तमालेत (संपादक – राधाकृष्णदास)

     "श्रीरामानंद रघुनाथ ज्यो दुतिय सेतु जगतरण कियो।

     अनंतानंद, कबिर, सुखा, सुरसुरा पद्मावती, नरहरी।

     पीपा भवानंद रैदास धना सेना सुरसुरा की नरहरी।

     औरी शिष्य प्रशिष्य एकसे एक अजागर।"

अभंग (नामदेव):
"श्रीरामानंद रघुनाथ ज्यो दुतिय सेतु जगतरण कियो।
अनंतानंद, कबिर, सुखा, सुरसुरा पद्मावती, नरहरी।
पीपा भवानंद रैदास धना सेना सुरसुरा की नरहरी।
औरी शिष्य प्रशिष्य एकसे एक अजागर।"

🔸 अभंगाचा संपूर्ण भावार्थ (सार):
या अभंगात संत नामदेव हे रामानंद संप्रदायाच्या थोर परंपरेचा गौरव करत आहेत. ते सांगतात की, रामानंदाचार्यांनी दुसरा "सेतु" (मार्ग) उभा केला ज्याने अनेकांना जगातील सांसारिक दुःखातून तारले. त्यांच्या शिष्यपरंपरेतील अनेक संत—कबीर, रैदास, पीपा, धन्ना, सुखानंद, नरहरी इ. यांनी भारतीय अध्यात्माला नवा दिशादर्शक मार्ग दिला.

🔸 प्रत्येक कडव्याचा अर्थ:
१. "श्रीरामानंद रघुनाथ ज्यो दुतिय सेतु जगतरण कियो।"
अर्थ:
संत रामानंद हे प्रभु रामांचे (रघुनाथांचे) परम भक्त होते. त्यांनी भक्तीचा एक दुसरा "सेतु" (पुल) बांधला जो जनसामान्यांना ईश्वरप्राप्तीसाठी खुला होता. पारंपरिक जातीभेदांना फाटा देत सर्वांना मोक्षाच्या वाटेवर नेणारा भक्तिमार्गाचा सेतू त्यांनी घडविला.

उदाहरणार्थ:
पूर्वी ज्ञान व भक्ति ही फक्त ब्राह्मणवर्गापुरती मर्यादित होती, परंतु रामानंदांनी सर्व जातींना आत्मज्ञानासाठी मुक्त केले.

२. "अनंतानंद, कबिर, सुखा, सुरसुरा पद्मावती, नरहरी।"
अर्थ:
रामानंदांचे शिष्य होते:

अनंतानंद – रामानंदांचे पहिले शिष्य मानले जातात.

कबीर – विख्यात निर्गुण भक्त, समाजसुधारक.

सुखा (सुखानंद) – भक्ति मार्गाचा प्रचार करणारे संत.

सुरसुरा व पद्मावती – यांचा उल्लेख थोडा गूढ असला तरी रामानंद परंपरेतील भक्त.

नरहरी – हे संतही रामभक्त व रामानंदांचे अनुयायी होते.

विशेष:
या सर्वांनी रामभक्ती आणि निर्गुण साधनेचा प्रचार समाजभर केला.

३. "पीपा भवानंद रैदास धना सेना सुरसुरा की नरहरी।"
अर्थ:
या कडव्यात रामानंदांच्या अन्य प्रभावशाली शिष्यांचा उल्लेख:

राजा पीपा – राजपद त्यागून ईश्वरभक्ती स्वीकारले.

भवानंद – भक्त व गुरुभक्त.

रैदास (रविदास) – दलित समाजातून आलेले, संतत्व प्राप्त करणारे.

धना (धन्ना जाट) – शेतकरी समाजातून आलेले भक्त.

सेना नाई – पेशाने नाई, परंतु ज्ञानी संत.

पुन्हा सुरसुरा आणि नरहरी यांचा उल्लेख.

विशेष:
सर्वच विविध पार्श्वभूमीतून आलेले, परंतु एकाच भक्तिमार्गावर एकवटलेले.

४. "आवरी शिष्य प्रशिष्य एकसे एक अजागर।"
अर्थ:
रामानंदांच्या थेट शिष्यांबरोबरच त्यांचे प्रशिष्य (शिष्यांचे शिष्य) हेही अतिशय महान, तेजस्वी होते. प्रत्येकजण एकसे एक, म्हणजे इतरांपेक्षा सरस. हे "अजागर", म्हणजे अतीशय प्रभावशाली, तेजस्वी, समाजप्रबोधन करणारे होते.

🔸 विवेचन (विश्लेषण):
या अभंगात संत नामदेवांनी रामानंद संप्रदायाच्या विशाल परंपरेचा गौरवपूर्ण इतिहास एका ओघवत्या शैलीत मांडला आहे.

जात-पात, व्यवसाय, लिंग या सर्व सीमांपासून मुक्त अशी ही परंपरा होती.

या संतांनी केवळ अध्यात्मिक नाही तर सामाजिक क्रांतीही घडवून आणली.

🔸 आरंभ:
नामदेव हे स्वयं विठ्ठलभक्त असले तरी त्यांनी इतर संत परंपरांचा आदरपूर्वक स्वीकार केला. रामानंद परंपरेतील शिष्यांचा उल्लेख म्हणजे एकतेचा संदेश आहे.

🔸 समारोप:
रामानंदांच्या परंपरेतील संत हे आध्यात्मिक, सामाजिक, आणि सांस्कृतिक दृष्टीने महत्त्वपूर्ण होते. या संतांनी जीवनाच्या विविध क्षेत्रातून आलेल्या सामान्य जनतेला ईश्वराच्या जवळ नेले.

🔸 निष्कर्ष:
नामदेवांच्या या अभंगाचा केंद्रबिंदू आहे — भक्तीमध्ये सर्वसमावेशकता. रामानंद संप्रदायाचा स्वीकार म्हणजे मुक्तीचा दरवाजा सर्वांसाठी खुला करणे.

🔸 उदाहरण:
जसा कबीरने समाजातील कर्मकांडांना विरोध केला, रैदासने आत्मिक समतेवर भर दिला, तसेच पीपाने राजसत्तेचा त्याग करून भक्ती स्वीकारली – हे सर्व त्या "दुतिय सेतू"चेच प्रतीक आहेत.

अनंतानंदा, सुरसुरानंद, सुखानंद, नरहरियानंद, योगनंद, रोहिदास, पापा, तुळशीदास, कबीर, भवानंद, सेनाजी, धना, रमादास व पद्मावती असे रामानंदांचे चौदा शिष्य होते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-17.06.2025-मंगळवार.
===========================================