संत सेना महाराज-एका स्वधर्म विचार। धंदा करी दोन प्रहर-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

गोष्ट गुप्त होती, ती केवळ राणी व सेनार्जीना माहीत होती. राजाला कुष्ठरोगाची बाधा होती. हा रोग घालविण्यासाठी ते अनेक औषधोपचार करीत असत. सेनामहाराजांचा रोजचा कार्यक्रम ठरलेला असे. सकाळी पूजाअर्चा, नामचिंतन, भजन करीत. नंतर काखोटीस धोकटी घेऊन व्यवसायासाठी घराबाहेर पडत. व्यवसायातील कुशलता, स्वभावातील विनम्रता व जातिपातीचा कसलाही विचार मनात न आणता भेदभाव न मानता, सर्वांशी आदरभावाने, आस्थापूर्वक श्मश्रूकार्य सेवा म्हणून करीत. राजाच्या दरबारी वेळेप्रमाणे थोडाही उशीर न करता हजर राहून राजसेवा करीत. दाढी करून तेल लावून, उटणे चोळून स्नान घालीत. सर्व कर्म आटोपल्यावर घरी येऊन पुनःश्च स्नान करीत. सेनाजी या सद्भात सांगतात,

     "एका स्वधर्म विचार। धंदा करी दोन प्रहर ।

     सांगितले साचार। पुराणान्तरी ऐसे हैं ॥

     करुनिया स्नान। मुखी जपे नारायण।

     मागुती न जाण। शिवू नये धोकटी ॥"

खाली संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचा अर्थ, विस्तृत विवेचन, प्रारंभ, समारोप व निष्कर्ष तसेच उदाहरणांसहित दिलेला आहे.

अभंग:
**"एका स्वधर्म विचार। धंदा करी दोन प्रहर ।
सांगितले साचार। पुराणान्तरी ऐसे हैं ॥

करुनिया स्नान। मुखी जपे नारायण।
मागुती न जाण। शिवू नये धोकटी ॥"**
— संत सेना महाराज

✦ प्रस्तावना (प्रारंभ):
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायाचे महान संत होते. त्यांनी आपल्या कीर्तनांमधून व जीवनातून कर्मयोग, नामस्मरण, आणि स्वधर्माची उपासना यावर भर दिला. त्यांचा अभंग म्हणजे जीवनाचे मार्गदर्शन करणारे तत्वज्ञानच आहे. प्रस्तुत अभंगामध्ये त्यांनी गृहस्थाश्रमात राहून ईश्वरस्मरण आणि कर्तव्यपालन यामध्ये संतुलन राखण्याचे उत्तम तत्त्व सांगितले आहे.

✦ प्रत्येक कडव्याचा सखोल भावार्थ व विस्तृत विवेचन:

🔹 "एका स्वधर्म विचार। धंदा करी दोन प्रहर।"
भावार्थ:
मनुष्याने आपल्या स्वधर्माचा (स्वतःच्या कर्तव्यासंबंधी, जाती-धर्म-संस्कारांनुसार) विचार करावा आणि दिवसाचा अर्धा भाग (दोन प्रहर – म्हणजे सुमारे ६ तास) प्रामाणिकपणे आपल्या व्यवसायात (धंद्यात) व्यतीत करावा.

विवेचन:
संत सेना महाराज सांगतात की गृहस्थाश्रमी माणसाने आपल्या जबाबदाऱ्या पळवून फक्त ध्यानधारणा करू नये. त्याने आपल्या जीवनात आर्थिकदृष्ट्या सक्षम राहण्यासाठी आणि कुटुंबाची जबाबदारी पार पाडण्यासाठी धंदा करणे आवश्यक आहे. पण तो धंदा करताना स्वधर्म, म्हणजे प्रामाणिकपणा, न्याय, सत्य आणि अहिंसा यांचे पालन करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

उदाहरण:
एखादा सोनार (स्वतः संत सेना हे सोनार होते) आपल्या कामात सचोटी राखतो, खोटेपणा करत नाही, ग्राहकाची फसवणूक करत नाही, हेच स्वधर्म आहे.

🔹 "सांगितले साचार। पुराणान्तरी ऐसे हैं ॥"
भावार्थ:
हे तत्वज्ञान केवळ माझे नाही, तर अनेक पुराणांत व ग्रंथांमध्येही सांगितले आहे की, जीवनामध्ये धर्म, कर्तव्य आणि साधना यांचे संतुलन राखणे आवश्यक आहे.

विवेचन:
या ओळीत संत सेना महाराज हे आपल्या विचारांना ग्रंथाधारित ठरवत आहेत. ते म्हणतात की त्यांनी सांगितलेली गोष्ट फक्त वैयक्तिक नाही, तर ती वैदिक, पौराणिक परंपरेत मान्यताप्राप्त आहे. पुराणांमध्येही कर्म, भक्ति आणि धर्म या तीन गोष्टी एकत्रित ठेवण्याचा सल्ला दिला आहे.

उदाहरण:
महाभारतामध्ये श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात – "कर्म करत राहा, फळाची अपेक्षा नको." हाच विचार येथे आहे.

🔹 "करुनिया स्नान। मुखी जपे नारायण।"
भावार्थ:
दैनिक आचरणात शरीरशुद्धीसाठी स्नान करावे आणि त्यानंतर तोंडाने 'नारायण' म्हणजेच भगवान विष्णूचे नामस्मरण करावे.

विवेचन:
संत म्हणतात की शरीरशुद्धीप्रमाणेच मनशुद्धी देखील महत्त्वाची आहे. त्यामुळे सकाळी स्नान करून, मन शांत करून, ईश्वराचे स्मरण करावे. शुद्ध मनाने नामजप केल्यास त्याचा प्रभाव अधिक गाढ होतो.

उदाहरण:
आजही वारकरी पंढरपूरच्या वारीपूर्वी स्नान करून "राम कृष्ण हरि" असा नामजप करतात.

🔹 "मागुती न जाण। शिवू नये धोकटी ॥"
भावार्थ:
एखादी वस्तू मागे विसरली, हरवली किंवा राहिली तरी त्यामागे धावत जाऊ नये, कारण त्या मागे धावताना धोका संभवतो.

विवेचन:
या कडव्यात प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष अर्थ आहे. प्रत्यक्ष अर्थ असा की जर घराबाहेर पडताना काही विसरले गेले, तर त्याच्या मागे धावत परत जाऊ नये, विशेषतः गावाबाहेर. अप्रत्यक्ष अर्थ असा की भूतकाळातील गोष्टी मागे टाकून पुढे चालावे. लोभ, मोह, संपत्ती यांच्या मागे धावत राहिले तर साधना विसरते आणि संकटे येतात.

उदाहरण:
कोणीतरी गावातून निघाले आणि काही वस्तू मागे विसरली. ती वस्तू परत घ्यायला गेले असता वाटेत अपघात झाला. संत म्हणतात, आपली साधना अशी अपघातग्रस्त होऊ नये.

✦ समारोप व निष्कर्ष:
संत सेना महाराज या अभंगामधून गृहस्थांना आदर्श जीवनशैली सांगतात –

स्वधर्म आणि व्यवसाय: आपल्या कर्तव्यात निष्ठा ठेवावी.

नामस्मरण: शारीरिक स्वच्छतेसोबत आत्मिक शुद्धतेसाठी नामजप करावा.

धैर्य आणि तटस्थता: भूतकाळात अडकू नये, मोहापायी धोका पत्करू नये.

✦ तात्त्विक संदेश:
जीवनात कर्म, धर्म आणि भक्ति यांचे संतुलन साधल्यासच अध्यात्मिक प्रगती शक्य आहे. गोडवा हा भजने आणि साधनेतच नाही, तर कर्तव्यात, प्रामाणिक धंद्यात आणि नीतीतही आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-19.06.2025-गुरुवार.
===========================================