संत सेना महाराज-करिती नित्यनेम। राये बोलविले जाण-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

राजाच्या श्मश्रूसाठी आसन मांडून सेनाजी घोक उघडून बसले, राजाने सेनाजींच्या घरी पाठविलेल्या शिपायांना परत येण्याचा निरोप धाडला. राजा वीरसिंह हजामतीसाठी सेनार्जीसमोर आसनावर बसला. सेनाजींचा राजाच्या डोक्याला हस्तस्पर्श होताच, अलौकिक अशी अनुभूती आली. राजाचे संपूर्ण शरीर उत्साहित झाले. आज वेगळाच अनुभव राजाला जाणवला, त्या राजाला काय माहीत की, एका भक्तासाठी प्रत्यक्ष परब्रह्म सेनारूपाने अवतरला आहे, भक्ताचे प्राणसंकट टाळण्यासाठी देवच आलेत. महिपतीने जी कथा  सांगितली. तो मूळ अभंग सेनार्जींचा पुढीलप्रमाणे

     "करिती नित्यनेम। राये बोलविले जाण।

     पांडुरंगे कृपा केली। राया उपरती झाली।

     मुख पाहता दर्पणी। आत दिसे चक्रपाणी।

     कैसी झाली नवल परी। वाटी माजी दिसे हरी।

      रखुमादेवीवर। सेना म्हणे मी पामर॥"

हा अभंग संत सेना महाराज यांचा एक अत्यंत भावस्पर्शी आणि भक्तिरसपूर्ण अभंग आहे. यात त्यांच्या आत्मानुभवाचा, भगवंताच्या कृपाप्राप्तीचा आणि भक्तीतील त्यागाचा सुंदर चित्रण आहे.

आता आपण या अभंगाचा संपूर्ण शब्दशः भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचे विश्लेषण, आरंभ, समारोप, निष्कर्ष, आणि उदाहरणांसहित विवेचन पाहूया:

✅ अभंग:

करिती नित्यनेम। राये बोलविले जाण। 
पांडुरंगे कृपा केली। राया उपरती झाली। 
मुख पाहता दर्पणी। आत दिसे चक्रपाणी। 
कैसी झाली नवल परी। वाटी माजी दिसे हरी। 
रखुमादेवीवर। सेना म्हणे मी पामर॥

🌿 आरंभ (प्रस्तावना):
संत सेना महाराज हे एक सुवर्णकार होते आणि प्रभू पांडुरंगाचे निष्ठावान भक्त होते. त्यांचा हा अभंग त्यांच्या वैयक्तिक भक्तिपथाचा अनुभव सांगतो. भगवंताच्या कृपेने त्यांच्या अंतरात्म्यात प्रभूचे दर्शन झाल्याचा आनंद त्यांनी या अभंगात वर्णन केला आहे.

🕉� प्रत्येक कडव्याचा भावार्थ व विवेचन:

१�⃣ "करिती नित्यनेम। राये बोलविले जाण।"
भावार्थ:
मी दररोज माझ्या नित्य नेमाने (शिस्तबद्ध जीवन) भक्ती करत होतो. पण एके दिवशी राजा (शाही दरबार) ने मला बोलावले.

विवेचन:
संत सेना सुवर्णकार होते, म्हणून कदाचित राजाने त्यांना सुवर्णकामासाठी बोलावले. मात्र इथे 'राया' म्हणजे सांसारिक सत्ता किंवा मायाजाल असाही अर्थ घेता येतो. संत जीवनात नित्य नेम, म्हणजे नियमबद्ध साधना, हा अत्यंत महत्त्वाचा भाग असतो.

२�⃣ "पांडुरंगे कृपा केली। राया उपरती झाली।"
भावार्थ:
पांडुरंगाने कृपा केली आणि त्या कृपेने राजा (सांसारिक मोह) पासून मला उपरती मिळाली.

विवेचन:
भगवंताची कृपा झाल्यावर सांसारिक मोह दूर होतो. संत सेना म्हणतात की प्रभूच्या कृपेने माझे मन त्या सांसारिक गोष्टींपासून विरक्त झाले.

३�⃣ "मुख पाहता दर्पणी। आत दिसे चक्रपाणी।"
भावार्थ:
मी आरशात माझं मुख पाहिलं, तेव्हा त्यात मला चक्रपाणी (भगवान विष्णू) दिसला.

विवेचन:
हे अत्यंत सूचक चित्र आहे. साधकाला जेव्हा आत्मसाक्षात्कार होतो, तेव्हा त्याला स्वतःच्या अंतरातच भगवंताचे दर्शन होते. आरसा म्हणजे मन, आणि त्यात भगवंत प्रकट होणे म्हणजे "अहं" नष्ट होऊन "साक्षी भाव" जागृत होणे.

४�⃣ "कैसी झाली नवल परी। वाटी माजी दिसे हरी।"
भावार्थ:
हे खूपच आश्चर्यकारक घडलं! मला वाटीमध्ये (स्वतःच्या अस्तित्वात) भगवंत हरिप्रभू दिसू लागला.

विवेचन:
संतांचा अनुभव असा असतो की प्रत्येक क्षण, प्रत्येक वस्तू, आणि स्वतःच्या अंतरात त्यांना ईश्वर प्रकट होतो. येथे 'वाटी' म्हणजे शरीर, अंतःकरण. त्या शरीरातच भगवान दिसणे हे भक्तिपथाचे अंतिम फळ आहे.

५�⃣ "रखुमादेवीवर। सेना म्हणे मी पामर॥"
भावार्थ:
रखुमादेवीच्या कृपेवर सर्व काही आहे. सेना म्हणतो, मी तर एक पामर (तुच्छ) आहे.

विवेचन:
संत सेनेची नम्रता इथे दिसते. भक्त कितीही उच्च आध्यात्मिक स्थितीत पोहोचला, तरी तो स्वतःला तुच्छ मानतो. सर्व श्रेय भगवंताला देतो.

🔚 समारोप आणि निष्कर्ष:
या अभंगात संत सेना महाराजांनी स्वतःच्या आध्यात्मिक अनुभूतीचे अत्यंत विनम्रपणे वर्णन केले आहे. भक्ती, उपासना, नियमबद्ध साधना यामुळे भगवानाची कृपा होते आणि साधकाला त्याचं अंतरंगच परमात्म्याचं निवासस्थान वाटू लागतं.

🌟 मुख्य संदेश (निष्कर्ष):
नित्य नेमाने भक्ती केल्यास भगवंत कृपा करतात.

भगवंत अंतरंगातच प्रकट होतो, बाहेर शोधण्याची गरज नसते.

आत्मदर्शन म्हणजेच ईश्वरदर्शन होय.

नम्रता व समर्पणभाव हेच खरे भक्तिचिन्ह.

✍️ उदाहरणसहित विश्लेषण:
जर एखादा भक्त दररोज प्रामाणिकपणे प्रार्थना करत असेल, संसारातील प्रलोभनांपासून दूर राहून साधना करत असेल, तर एक दिवस त्याला देवाची अनुभूती येते — अगदी आपल्याच अंतरात. जसं संत सेनेला आरशात पाहताना भगवंत दिसले, तसंच आपणही आपल्या मनाच्या आरशात भगवंत अनुभवू शकतो.

हाच आहे संत सेनेचा सच्चा आत्मानुभव. ह्या अभंगातून आपल्याला भक्तीची सखोल समज आणि नम्रतेचा आदर्श मिळतो.

राजाच्या समोर हे नवल वर्तले.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-21.06.2025-शनिवार.
===========================================