संत सेना महाराज-सेना न्हावी भक्त भला। तेणे देव भुलविला-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

भगवंत हा भक्तांच्या संकटसमयी आपले ब्रीद राखण्यासाठी योग्य वेळेला. रक्षणार्थ धावून येतो. मग संत सावता असतील, जनाबाई, सजन कसाई, कबीर, चोखामेळा, भक्त दामाजी यांसारख्या अनेक संतांच्या रक्षणासाठी देव धावून येतो. याचा संदर्भ अनेक अभंगांमधून पाहावयास मिळतो. सेनारूपी परमेश्वराने राजाच्या शरीराला हात लावताच शरीर पुलकित झाले. सर्व व्याधी-रोगातून शरीर मुक्त झाल्यासारखे वाटले. राजाच्या सर्व शरीरात

नवचैतन्य जाणवू लागले. राजाला वाटू लागले की, आपण किती दुष्टबुद्धीने सेनाजीशी वागलो. याचा राजाला पश्चाताप वाटू लागला. या कथेला पुष्टी देणारा या संदर्भात संत जनाबाईंचा (श्रीसकलसंतगाया भाग १ आवटे प्रत) एक अभंग आहे. हा संपूर्ण अभंग या अलौकिक प्रसंगावर आधारित आहे. संत जनाबाई, भक्तावर बेतलेल्या संकटसमयी ईश्वर कसा मदत करतो, ते सांगतात,

"सेना न्हावी भक्त भला। तेणे देव भुलविला॥ १ ॥

नित्य जपे नामावळी। लावी विठ्ठलाची टाळी॥२॥

रूप पालटोनि गेला। सेना न्हावी विठ्ठल झालो ॥ ३॥

काखे घेऊनि धोकटी। गेला राजियाचे भेटी॥ ४॥

आपुले हात भार घाली। राजियाची सेवा केली॥ ५ ॥

विसर तो पडला रामा। काय करू मेघश्यामा ॥६॥

राजा अनियांत पाहे। चतुर्भूज उभा राहे॥ ७॥

दूत घाडोनिया नेला। राजियाने बोलविला॥ ८॥

राजा बोले प्रिती कर। रात्री सेवा केली फार॥९॥

राजसदनाप्रती न्यावे। भीतरीच घेऊनि जावे॥१०॥

आता बरा विचार नाही। सेना म्हणे करू काई ॥ ११ ॥

सेना न्हावी गौरविला। राजियाने मान दिला ॥ १२ ॥

कितीकांचा शीण गेला। जना म्हणे न्हावी झाला ॥१३॥"

खाली दिलेला अभंग संत जनाबाईंचा आहे. या अभंगाचा शुद्ध भावार्थ, प्रत्येक कडव्याचे सविस्तर विवेचन, प्रारंभ, समारोप आणि निष्कर्षासह सखोल अर्थ मी तुमच्यासमोर मांडतो आहे.

🔰 प्रारंभ (परिचय)
संत जनाबाई या वारकरी संप्रदायातील प्रसिद्ध संत कवयित्री आहेत. त्या नामदेवरख्या संताच्या सेवेत राहून त्याचं सतत नामस्मरण करीत असत. त्यांनी भक्तीचे, विठोबाच्या प्रेमाचे, जीवनातील समर्पणाचे अनेक अभंग रचले. प्रस्तुत अभंगात त्या सेनान्हावी नामक विठोबा भक्ताच्या जीवनातील एक विलक्षण अनुभव सांगतात, जिथे भक्तीचे बळ इतके प्रबळ आहे की, देव स्वतः भक्ताचा रूप धारण करून त्याच्या कामाला हातभार लावतो.

✅ अभंग व प्रत्येक कडव्याचा सखोल भावार्थ व विवेचन:

"सेना न्हावी भक्त भला। तेणे देव भुलविला॥ १ ॥"
भावार्थ:
सेना न्हावी हा एक अत्यंत निष्कलंक, भक्तिभावाने परिपूर्ण विठोबाचा भक्त होता. त्याच्या भक्तीने देवसुद्धा भारावून गेला.

विवेचन:
सेना न्हावी आपल्या रोजच्या कामामध्ये (न्हाव्याचे) भक्तीभाव ठेवून सेवा करीत असे. "भक्तीमधूनच देव प्राप्त होतो" हे इथे स्पष्ट होते. "भक्त भावे देव पावतो" ही भावना येथे अधोरेखित होते.

"नित्य जपे नामावळी। लावी विठ्ठलाची टाळी॥२॥"
भावार्थ:
सेना रोज नित्य विठोबाचे नामस्मरण करत असे आणि टाळ-चिपळ्यांनी भजन करत असे.

विवेचन:
सामान्य कामगार असूनही सेनाचा प्रत्येक दिवस नामस्मरणात जात असे. ही सातत्यपूर्ण भक्तीच देवाला आवडते. 'साधी सेवा, पण सातत्याने आणि प्रेमाने केली तर तीच खरी' हा संदेश.

"रूप पालटोनि गेला। सेना न्हावी विठ्ठल झालो ॥ ३॥"
भावार्थ:
सेना आपली सेवा करत असताना व्यस्त असल्यामुळे, विठोबा स्वतः सेनाचे रूप घेऊन आला.

विवेचन:
देव स्वतः भक्ताच्या रूपात येतो, ही कल्पना भक्तीपर परंपरेतील अत्युच्च तत्त्व मांडते. ही लीला म्हणजेच 'अवतारभाव' – भक्ताची सेवा करण्यासाठीच देव स्वतः येतो.

"काखे घेऊनि धोकटी। गेला राजियाचे भेटी॥ ४॥"
भावार्थ:
सेनाच्या रूपात विठोबा धोकटी (वस्त्रे) घेऊन राजाकडे गेला.

विवेचन:
राजा म्हणजे प्रतिकात्मक "सत्ता" व "श्रेष्ठता". पण देव स्वतः सामान्य भक्ताचे काम करण्यासाठी, राजा समोर सेवक होऊन जातो, हे भक्तीचे महात्म्य दर्शवते.

"आपुले हात भार घाली। राजियाची सेवा केली॥ ५ ॥"
भावार्थ:
विठोबा (सेनाच्या रूपात) स्वतः राजाचे स्नान व शेविंग करून सेवा केली.

विवेचन:
ही कल्पना अत्यंत सशक्त आहे - देव भक्ताच्या ठिकाणी काम करत आहे! म्हणजेच 'भक्ताची सेवा ही देवपूजेपेक्षा श्रेष्ठ आहे' हे ठसवले आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-22.06.2025-रविवार.
===========================================