संत सेना महाराज-कोण भाग्यतया सेना न्हावियाचे। नीच काम त्याचे स्वये करी-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

प्रत्येक संकटसमयी भक्तवत्सल विठ्ठल आपल्या प्रेमळ भक्तांसाठी धाव घेत असतो. ईश्वर कायमच 'संकटविमोचक' हे बिरुद राखत असतो. या संदर्भात संत बका महाराजांनी सुद्धा आपल्या अभंगात या घटनेचा प्रामुख्याने उल्लेख केला आहे. संत बंका म्हणतात,

     "कोण भाग्यतया सेना न्हावियाचे। नीच काम त्याचे स्वये करी॥१॥

     घेऊनि धोकटी हजामत करी। आरसा दावी करी बादशहासी॥ २॥

     बंका म्हणे ज्याचे पुराणी पवाडे। तो भक्त साकडे वारीतसे॥ ३॥"

खाली दिलेले संत बंका यांच्या अभंगाचे सखोल, प्रातिनिधिक व प्राचीन संदर्भाच्या आधारे विवेचन केले आहे. हे विवेचन भावार्थ, प्रतीकात्मकता, सामाजिक आशय, आणि भक्तिपर तत्वज्ञानाच्या दृष्टीने सखोल स्वरूपात दिले आहे.

📜 अभंग (मूळ) – संत बंका:
१. "कोण भाग्यतया सेना न्हावियाचे। नीच काम त्याचे स्वये करी॥
२.** घेऊनि धोकटी हजामत करी। आरसा दावी करी बादशहासी॥
३. बंका म्हणे ज्याचे पुराणी पवाडे। तो भक्त साकडे वारीतसे॥"

🌺 सखोल भावार्थ (अर्थ):
१. "कोण भाग्यतया सेना न्हावियाचे। नीच काम त्याचे स्वये करी॥"
🔹 शब्दशः अर्थ:
सेना न्हावियाचे: न्हावी म्हणजे केशकर्तन करणारा, एक सेवक.

कोण भाग्यतया: कोणाला असे भाग्य लाभले.

नीच काम त्याचे स्वये करी: जो नीच समजला जातो, तो स्वतः करून देतो.

🔹 भावार्थ:
जो सेवक, समाजात 'नीच' मानला जातो – जसा न्हावी, जो दुसऱ्यांचे केस कापतो – त्यालाच राजाच्या इतकं जवळ जाण्याचं सौभाग्य लाभतं. तो केवळ दूरून नव्हे, तर प्रत्यक्ष स्पर्श करून, राजा सुंदर दिसावा म्हणून त्याची व्यवस्था करतो.

🔹 सामाजिक आशय:
या ओळीतून संत बंका सामाजिक व्यवस्थेतील कथित उच्च-नीचतेवर प्रहार करतात. एक 'नीच' समजला गेलेला माणूस (न्हावी) राजाच्या इतका जवळ असतो, की त्याचं 'कार्य' जरी लहान वाटलं, तरी त्याची भक्ती, सेवा, निष्ठा फार मोठी असते.

२. "घेऊनि धोकटी हजामत करी। आरसा दावी करी बादशहासी॥"
🔹 शब्दशः अर्थ:
धोकटी: हजामत करण्याचे उपकरण.

हजामत करी: दाढी किंवा केस कापतो.

आरसा दावी: आरसा समोर धरतो.

बादशहा: राजा.

🔹 भावार्थ:
न्हावी हा व्यक्ती आपल्या हातात चाकू (धोकटी) घेऊन बादशहाची हजामत करतो आणि त्याला आरशात चेहरा दाखवतो. इतक्या विश्वासात व जवळ असलेला तो, कुणी "खालच्या" जातीचा मानला जातो.

🔹 गूढार्थ व प्रतीकात्मकता:
धोकटी हे साधन 'शिवधनुष्य' आहे, कारण ती राजा मारण्यासही समर्थ आहे. तरी देखील तो ती सेवा भावाने वापरतो. इथे संत बंका सांगतात की, सेवा आणि निष्ठा हे सामाजिक स्थानापेक्षा मोठे असते.

३. "बंका म्हणे ज्याचे पुराणी पवाडे। तो भक्त साकडे वारीतसे॥"
🔹 शब्दशः अर्थ:
पवाडे: निंदा, अपकीर्ती, अपमानकारक कथा.

साकडे वारीतसे: त्यालाच लोक भक्त म्हणून वारीला नेतात/साकडे जातात.

🔹 भावार्थ:
ज्याच्याबद्दल पूर्वी समाजात वाईट कथा (पवाडे) रचल्या जात होत्या, समाज त्याला "नीच" मानत होता, तोच व्यक्ती आज खऱ्या भक्तिभावाने वावरतो, आणि आज त्याच्याकडे लोक भक्तिभावाने जातात.

🔹 नैतिक संदेश:
समाजाने टाकलेली बदनामी, "नीच" ठरवलेली कामं, ही त्या व्यक्तीच्या अंतःकरणातील भक्ती, सेवा, पावित्र्य, श्रद्धा याचं मूल्यमापन करू शकत नाहीत.

🔎 संपूर्ण अभंगाचा व्यापक संदर्भ व विवेचन:
🔸 मुख्य आशय:
संत बंका समाजातील जातीव्यवस्था, उच्च-नीच भेद, कर्मांच्या आधारे माणसाची किंमत लावणं या सगळ्यावर भाष्य करतात.

एक न्हावी, जो "नीच" काम करतो, तो प्रत्यक्ष बादशहाच्या जवळ जातो, हे सांगून ते भक्तीचं महत्व स्पष्ट करतात.

पूर्वी "पवाडे" झालेल्या माणसाचं रुपांतर "भक्त" होऊ शकतं, हे शिकवतात.

🔸 तात्त्विक विवेचन:
भक्ती हेच खरे श्रेष्ठत्व आहे.

सामाजिक प्रतिष्ठा ही क्षणिक असते, पण अंतःकरणातील पावित्र्य आणि सेवा ही खरी आध्यात्मिक उंची आहे.

✅ उपसंहार / निष्कर्ष:
संत बंका यांचा हा अभंग एक अत्यंत सामाजिक आणि आध्यात्मिक सत्य मांडतो. केवळ कर्म, जन्म किंवा व्यवसायाच्या आधारे माणूस "नीच" नसतो. खऱ्या भक्ताला समाज काहीही म्हणो, तो ईश्वराच्या कृपेने उंचावतो, आणि त्याच्याशीच ईश्वराची जवळीक होते.

📌 उदाहरण:
संत चोखामेळा – शूद्र असूनही विठ्ठलाच्या भक्तीत रमलेले.

रविदास – चर्मकार असूनही त्यांच्या भक्तीने संतपद मिळवले.

शबरी – वनवासी स्त्री, पण प्रभु रामांनी तिचे जूठे बोर खाल्ले.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-23.06.2025-सोमवार.
===========================================