संत सेना महाराज-विटेवरी उभा नीट देखिला गे माये-

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

सेनार्जींनी यात्रेची तयारी केली. प्रपंच हा लटका आहे. आतून कडू असलेला भ्रमाचा भोपळा आहे, त्याचा त्याग करणे हिताचे आहे. वीरसिंहाबरोबर सेनार्जींचा संवाद झाला. तीर्थयात्रेला जाण्याचे कायम करून राजाला म्हणाले, मी देहत्यागापूर्वी निश्चित परत येईन आणि सेनाजी महाराष्ट्रामध्ये यात्रेसाठी निघून गेले.

मध्य भारतातील तीर्थक्षेत्रे पाहात पाहात सेनाजी महाराष्ट्रातील पंढरपुरास आले. सेनाजींना पंढरपुरी आल्यावर जीवनाचे सार्थक झाले, असे वाटले. अपरिचित भक्तजन एकमेकांना उराउरी भेटून क्षेमकुशल विचारीत होते. एकमेकांना ग्रेटण्याबरोबर जेवणखाण्याचा आग्रह परोपरीने होत होता. संतमंडळीत जातिपातीचा भेदाभेदाचा लवलेशही नाही, या सख्यत्वाच्या भावनेने भेटीचा हा अपूर्व सोहळा सेनार्जीनी अनुभवला. चंद्रभागेत स्नान, पुंडलिकाचे दर्शन घेऊन विठ्ठल मंदिरात सेनाजींची पांडुरंगाबरोबर भेट झाली. त्यांना विठ्ठलाच्या नयनमनोहर मूर्तीचे दर्शन आपल्या नजरेत भरून घ्यावे असे वाटू लागले. प्रत्यक्ष परब्रह्म आपल्याकडे पाहात आहे. नव्हे, सेनार्जींना तो एक साक्षात्कारच वाटला.

विठ्ठलाचे दर्शन झाल्याने सेनाजी त्याचे पुढीलप्रमाणे वर्णन करतात,

"विटेवरी उभा नीट देखिला गे माये।

निवाली कांती हरपला देहभाव ॥१ ॥

ते रूप पाहता मन माझे वेधले॥

नुठेचि काही केले तेथुनि गे माये॥ २॥

अवघे अवधियांचा विसर पडियेला॥

पाहता चरणाला श्रीविठोबाच्या॥ ३॥

सेना म्हणे चला जावू पंढरीसी॥

जिवलग विठ्ठलाशी भेटावया॥ ४ ॥

अभंग – "विटेवरी उभा नीट देखिला गे माये"
लेखक – संत सेना महाराज
भाषा – मराठी (अभंग छंदात)
प्रसंग – विठोबाचे पंढरपूर दर्शन

अभंग – पदनिहाय विस्तृत भावार्थ व विवेचन

पद १:
"विटेवरी उभा नीट देखिला गे माये।
निवाली कांती हरपला देहभाव ॥१॥"

शब्दार्थ:
विटेवरी – विटेवर (विठोबा जेथे उभा असतो)

उभा नीट देखिला – स्पष्टपणे व संपूर्ण दर्शन झाले

निवाली कांती – तेजस्वी रूप, दिव्य प्रकाशमान कांती

हरपला देहभाव – देहाभिमान नाहीसा झाला, शरीरभान हरपले

भावार्थ:
संत सेना महाराज म्हणतात की, "आई गं! मला विटेवर उभा असलेला श्रीविठोबा नीट दिसला, त्याचे दर्शन झाले. त्याचे तेजस्वी रूप पाहून मी शरीरभान हरपून गेलो."
त्याच्या रूपात इतका आत्मलीन झालो की माझा देह, माझे अहंकार, सर्वकाही विसरून गेलो.

विवेचन:
ही अनुभूती भक्ताच्या आत्मलीनतेची आहे. विठोबाचे रूप इतके आकर्षक आणि दिव्य आहे की पाहणारा भक्त स्वतःचा विसर पडतो. 'देहभाव हरपणे' हे आध्यात्मिक अनुभूतीचे लक्षण आहे – जिथे भक्त व भगवान यांच्यातील भेद नाहीसा होतो.

पद २:
"ते रूप पाहता मन माझे वेधले॥
नुठेचि काही केले तेथुनि गे माये॥ २॥"

शब्दार्थ:
वेधले – खेचून नेले, आकर्षित केले

नुठेचि काही केले – काहीही सुचले नाही, काही केले नाही

तेथुनि गे माये – तेथून निघून गेलो आई

भावार्थ:
त्या रूपाने माझे मन पूर्णपणे खेचून घेतले. मला काही सुचेना, काही करता आले नाही. तेथे काहीही न करता मी तसाच निघून गेलो.

विवेचन:
संत सेना महाराज इथे भक्ताच्या निष्कलंक भावनेची अभिव्यक्ती करत आहेत. देवदर्शन झाल्यावर कधी काहीच करावेसे वाटत नाही. मनाची एकाग्रता एवढी तीव्र होते की जणू संपूर्ण शरीर/मन शून्य होऊन जाते. यालाच "भावविवशता" म्हणतात.

पद ३:
"अवघे अवधियांचा विसर पडियेला॥
पाहता चरणाला श्रीविठोबाच्या॥ ३॥"

शब्दार्थ:
अवघे अवधियांचा – सर्व काल/समयाचा

विसर पडियेला – विसर पडला होता

चरणाला पाहता – श्रीविठोबाचे पाय पाहताना

भावार्थ:
श्रीविठोबाचे चरण पाहताना मला वेळेचा, कालाचा संपूर्ण विसर पडला होता.

विवेचन:
जेव्हा भक्त भावसमाधी अवस्थेत देवाचे दर्शन घेतो, तेव्हा समय-अवकाशाची भान हरवते. हे एक प्रकारचे समाधिस्थित्व आहे. विठोबाच्या पायांवर दृष्टि स्थिर झाली की, 'काल' याचे अस्तित्वच संपते. ही परमभक्तीची ओळख आहे.

पद ४:
"सेना म्हणे चला जावू पंढरीसी॥
जिवलग विठ्ठलाशी भेटावया॥ ४ ॥"

शब्दार्थ:
सेना म्हणे – संत सेना महाराज म्हणतात

पंढरीसी – पंढरपूरकडे

जिवलग विठ्ठलाशी – जिवाचा जिवलग विठोबा

भेटावया – भेटण्यासाठी

भावार्थ:
संत सेना महाराज म्हणतात, "चला, आपण पंढरपूरला जाऊया, आपल्याच जिवलग विठोबाशी भेटायला."

विवेचन:
ही ओळ भक्तीच्या सहजतेचे व प्रेमभावनेचे मूर्त स्वरूप आहे. विठोबा हे 'जिवलग' (आपले अत्यंत जवळचे) आहेत. म्हणूनच भक्त त्यांच्याकडे परक्याप्रमाणे न जात, तर आप्तस्वकीयांप्रमाणे जातो. 'पंढरी' म्हणजे प्रेमाने ओथंबलेले तीर्थक्षेत्र.

समारोप व निष्कर्ष:
संत सेना महाराजांच्या या अभंगात अत्यंत गहिरा भक्तिभाव आहे.
त्यांनी आपल्या अनुभवातून विठोबाचे साक्षात दर्शन, त्याचे प्रभावी रूप, त्याच्याशी आत्मिक संबंध आणि त्याच्याशी भेटण्यासाठी होणारी आतुरता हे भावस्पर्शी शब्दात मांडले आहेत.

मुख्य मुद्दे:
दर्शनामुळे आत्मविस्मृती – देहभावाचा लोप

तेजस्वी रूपाचे आकर्षण – मनाचा पूर्ण वेध

कालाचे भान विसरणे – आध्यात्मिक समाधी

विठोबा जिवलग आहे – भक्त व भगवानामधील निकट संबंध

उदाहरण व तुलना:
संत तुकाराम, नामदेव किंवा ज्ञानेश्वर यांनीही अशीच अनुभवकथने अभंगांतून दिली आहेत – जिथे विठोबाचे रूप पाहून भक्त 'स्व' हरपून जातो.
हा अभंग त्या परम भक्तिभावाचे प्रतीक आहे जिथे देव एक परका नसून आत्म्यातला आत्मा आहे.

विठ्ठलाचे दर्शन झाल्यानंतर त्याच्या संदर्भात सेनाजी वरीलप्रमाणे प्रतिक्रिया व्यक्त करतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-26.06.2025-गुरुवार.
===========================================