संत सेना महाराज-ज्ञानदेव गुरू ज्ञानदेव तारू-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

नामदेव समकालीन बहुतेक संतांच्या पायीचे दर्शन सेनाजींनी घेतले होते. त्या दर्शनाने सेनार्जींचे जीवन सार्थक झाले होते. म्हणून ते पुन्हा पुन्हा त्यांच्या चरणांवर माथा टेकवित होते. म्हणूनच की काय, संत जनाबाई सेनाजींबद्दल म्हणतात,

"सेना न्हावी भक्त भला। तेणे देव भुलविला।"

हा एक समकालीन संतांनी त्यांच्याबद्दल केलेला गौरवच आहे. संत सेनाजींचा श्रीनामदेवांनी वारकरी संप्रदायाचा पूर्व इतिहास सांगितला. ज्ञानदेवादी भावंडांची चरित्रे सांगितली. खरे म्हणजे सेनाजींना वाटले होते की, ही सर्व भावंडे भेटतील, पण महाराष्ट्रात आल्यानंतर समजले की, ही सर्व भावंडे काही वर्षांपूर्वी संजीवन समाधी घेऊन त्यांनी आपल्या जीवनयात्रा संपवल्या आहेत.

बांधवगडला राहणाच्या सेनाजींना हे समजले नव्हते. गुरुबंधूंच्या मुलांचे दर्शन सेनाजीना न मिळाल्याने कष्टी झाले होते; पण नामदेवाने सांगितले या चारही विभूती अमर आहेत, चिरंजीव आहेत. आजही त्र्यंबकेश्वर, आळंदी व सासवडला जा तुम्हाला त्यांना भेटल्याची प्रचीती निश्चित येईल.

मेनाजी तीनही तीर्थक्षेत्री गेले, त्या त्या समाधीजवळ जाऊन त्यांचे दर्शन शेतले. आळंदीला सेनाजींनी बराच काळ मुक्काम केला ज्ञानदेवांच्या समाधीस्थ विभूतीच्या दर्शनाने सेनाजींच्या आयुष्याचा शीण निघून गेला. ज्ञानदेवांच्या सर्व यांच्या प्रती मिळविल्या. त्याचा अभ्यास केला. केवळ गुरुबंधूंची मुले म्हणून त्यांची दृष्टी पूर्ण एकरूप होऊन गेली. श्रीज्ञानदेवांबद्दल अतिशय ऋणात्मक भावना सेनाजींनी व्यक्त केली.

"ज्ञानदेव गुरू ज्ञानदेव तारू।

उतरील पैल पारू ज्ञानदेव॥ १॥

ज्ञानदेव माता ज्ञानदेव पिता।

तोडील भव व्यथा ज्ञानदेव॥२॥

ज्ञानदेव माझे सोयरे धायरे।

 जिवलग निरधरि ज्ञानदेव॥ ३॥

सेना म्हणे माझा ज्ञानदेव निधान।

दाविली निज खूण ज्ञानदेवे ॥ ४॥

संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ
संत सेना महाराज यांचा प्रस्तुत अभंग हा संत ज्ञानेश्वरांवरील त्यांची अढळ श्रद्धा आणि भक्ती व्यक्त करतो. या अभंगातून संत ज्ञानेश्वरांचे महत्त्व, त्यांचे गुरुत्व, पालकत्व आणि सर्वस्व रूप अत्यंत प्रभावीपणे मांडले आहे. प्रत्येक कडव्यातून ज्ञानेश्वरांची महती आणि त्यांच्या कृपेने प्राप्त होणारी अनुभूती सेना महाराजांनी मांडली आहे.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन

कडवे पहिले:
"ज्ञानदेव गुरु ज्ञानदेव तारू। उतरील पैल पारू ज्ञानदेव॥ १॥"

अर्थ: संत सेना महाराज म्हणतात की ज्ञानेश्वर हेच माझे गुरु आहेत आणि तेच माझे तारणारे आहेत. तेच मला या भवसागरातून पैल तीरी घेऊन जातील.

विस्तृत विवेचन:
या ओळीतून संत सेना महाराजांनी संत ज्ञानेश्वरांना गुरु आणि तारक या दोन प्रमुख रूपांमध्ये पाहिले आहे.

ज्ञानदेव गुरु: भारतीय संस्कृतीत गुरुला अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. गुरु हा अज्ञानाचा अंधार दूर करून ज्ञानाचा प्रकाश देतो. सेना महाराजांसाठी ज्ञानेश्वर हे केवळ आध्यात्मिक मार्गदर्शक नसून, ते परमार्थाचे अंतिम सत्य दाखवणारे, जीवनातील योग्य मार्ग दाखवणारे, आणि भक्तीमार्गातील सर्व अडथळे दूर करणारे गुरु आहेत.

ज्ञानदेव तारू (तारणारा): 'तारू' म्हणजे नाव किंवा तारक. ज्याप्रमाणे नाव आपल्याला नदीच्या एका किनाऱ्यावरून दुसऱ्या किनाऱ्यावर नेते, त्याचप्रमाणे ज्ञानेश्वर महाराज हे आपल्याला या संसाररूपी भवसागरातून, जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्यातून, मोक्षप्राप्तीच्या पैल तीरावर घेऊन जाणारे आहेत. संसार हा दु:खमय आहे आणि त्यातून मुक्ती मिळवण्यासाठी ज्ञानेश्वरांची कृपा आवश्यक आहे, असे संत सेना महाराजांना वाटते. येथे ज्ञानेश्वरांची 'तारक' भूमिका अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे, कारण ते केवळ ज्ञान देत नाहीत, तर मुक्तीचा मार्गही सुकर करतात.

उदाहरणार्थ: ज्याप्रमाणे एखादा कुशल नावाडी वादळात सापडलेल्या नावेला किनाऱ्यावर सुरक्षित पोहोचवतो, त्याचप्रमाणे ज्ञानेश्वर महाराज आपल्या भक्तांना संकटातून आणि मोहातून वाचवून परमार्थाच्या मार्गावर स्थिर करतात.

कडवे दुसरे:
"ज्ञानदेव माता ज्ञानदेव पिता। तोडील भव व्यथा ज्ञानदेव॥२॥"

अर्थ: ज्ञानेश्वर हेच माझी माता आहेत आणि तेच माझे पिता आहेत. तेच माझ्या सांसारिक दु:खांचे आणि व्यथांचे निराकरण करतील.

विस्तृत विवेचन:
या कडव्यात संत सेना महाराजांनी ज्ञानेश्वरांना माता-पिता या दोन्ही स्वरूपात पाहिले आहे.

ज्ञानदेव माता ज्ञानदेव पिता: आई-वडील हे मुलांचे पालनपोषण करतात, त्यांना आधार देतात, त्यांच्या सर्व गरजा पूर्ण करतात आणि संकटातून त्यांचे रक्षण करतात. संत सेना महाराजांना वाटते की ज्ञानेश्वर हेच त्यांना मातेप्रमाणे वात्सल्य देणारे आणि पित्याप्रमाणे संरक्षण देणारे आहेत. हे रूप ज्ञानेश्वरांविषयीची त्यांची अथांग भक्ती आणि त्यांच्यावरील पूर्ण अवलंबित्व दर्शवते. ज्याप्रमाणे लेकरू आपल्या आई-वडिलांवर पूर्णपणे अवलंबून असते, त्याचप्रमाणे सेना महाराज ज्ञानेश्वरांवर अवलंबून आहेत. हे नाते केवळ लौकिक नाही, तर ते आध्यात्मिक आणि भावनिक आहे.

तोडील भव व्यथा ज्ञानदेव: 'भव व्यथा' म्हणजे सांसारिक दु:ख, चिंता, आणि यातना. संसारातील अनेक गोष्टींमुळे जीवनात दु:ख येते. मोह, माया, लोभ, अहंकार यामुळे मनुष्य अनेक यातना भोगतो. संत सेना महाराज म्हणतात की केवळ ज्ञानेश्वरांच्या कृपेनेच या सर्व व्यथांचा नाश होईल. ज्ञानेश्वरांचे नामस्मरण, त्यांचे चिंतन आणि त्यांच्या शिकवणीचे आचरण केल्यास सांसारिक दु:खातून मुक्ती मिळते, असा विश्वास ते व्यक्त करतात.

उदाहरणार्थ: ज्याप्रमाणे एखादे लहान मूल रडत असताना आई-वडील त्याला मायेने शांत करतात आणि त्याचे दु:ख दूर करतात, त्याचप्रमाणे ज्ञानेश्वर महाराज भक्तांच्या मनातील चिंता आणि दु:ख दूर करून त्यांना शांती देतात.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-29.06.2025-रविवार.
===========================================