संत सेना महाराज-भक्तामाजी अग्रगणी। तूचि एक आहे मनी-2

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

कडवे तिसरे:
"आवंढ्या नागनाथी देऊळ फिरविले॥
मृत प्रेत गाय कीर्तनी उठविले॥ ३॥"

अर्थ: औंढ्या नागनाथ येथे तुम्ही देवालय फिरवले आणि कीर्तनात तुम्ही मृत प्रेत आणि गायीला पुन्हा जिवंत केले.

विस्तृत विवेचन: हे कडवे नामदेव महाराजांच्या अलौकिक सामर्थ्याचे आणि चमत्कारांचे वर्णन करते, जे त्यांच्या सिद्ध स्थितीचे प्रतीक आहे.

"आवंढ्या नागनाथी देऊळ फिरविले": महाराष्ट्रातील हिंगोली जिल्ह्यातील औंढा नागनाथ हे एक प्रसिद्ध ज्योतिर्लिंग आहे. दंतकथेनुसार, एकदा नामदेव महाराजांनी कीर्तन सुरू केले असताना मंदिराच्या पुजाऱ्यांनी त्यांना आणि इतर भक्तांना कीर्तन थांबवून बाजूला होण्यास सांगितले, कारण ते मंदिराच्या दाराला पाठ करून बसले होते. तेव्हा नामदेव महाराजांनी त्यांना सांगितले की, जिथे देव नसेल अशी जागा दाखवा, मी तिथे जाऊन बसेन. पुजारी ऐकण्यास तयार नव्हते. नामदेवांनी देवाला प्रार्थना केली आणि म्हणतात की त्यांच्या भक्तीमुळे मंदिराचे द्वार नामदेव बसलेल्या दिशेला फिरले. ही घटना नामदेवांच्या परमेश्वरावरील अढळ श्रद्धा आणि त्यांच्या भक्तीच्या सामर्थ्याचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. भक्तीच्या सामर्थ्याने देवही भक्तासाठी वाकतो हे यातून सिद्ध होते.

"मृत प्रेत गाय कीर्तनी उठविले": नामदेव महाराजांनी केवळ निर्जीव वस्तूंनाच नव्हे, तर सजीवांनाही पुनर्जीवित केल्याचे चमत्कार सांगितले जातात. मृत व्यक्तीला किंवा गायीला कीर्तनात जिवंत करणे हे त्यांचे योगिक सामर्थ्य आणि दैवी कृपा दर्शवते. हे केवळ भौतिक चमत्कार नसून, परमेश्वराची त्यांच्यावर असलेली विशेष कृपा आणि त्यांच्या वाणीतील चैतन्य दर्शवते. उदाहरणार्थ, राजाई नावाची एक मृत गाय त्यांनी कीर्तनात जिवंत केल्याची कथा प्रसिद्ध आहे. या घटना नामदेवांचे संतत्व आणि त्यांचे ईश्वरी शक्तीशी असलेले एकत्व सिद्ध करतात.

कडवे चौथे:
"प्रत्यक्ष परब्रह्म ज्ञानेश्वर अवतार।
घ्यावया भक्ती सुखी केला जगाचा उद्घार॥४॥"

अर्थ: प्रत्यक्ष परब्रह्म स्वरूप ज्ञानेश्वर महाराजांनी अवतार घेतला, जगाचा उद्धार करण्यासाठी आणि भक्तीद्वारे लोकांना सुखी करण्यासाठी.

विस्तृत विवेचन: हे कडवे जरी नामदेव महाराजांच्या अभंगात असले तरी, ते ज्ञानदेवांचे महत्त्व आणि त्यांचे अवतार कार्य अधोरेखित करते. संत नामदेव आणि संत ज्ञानेश्वर हे समकालीन होते आणि त्यांची मैत्री खूप घनिष्ठ होती. नामदेवांच्या कीर्तनाच्या परंपरेत ज्ञानदेवांचे स्मरण स्वाभाविक आहे. 'प्रत्यक्ष परब्रह्म ज्ञानेश्वर अवतार' या ओळीतून संत ज्ञानेश्वरांना परब्रह्माचेच स्वरूप मानले आहे. त्यांचा अवतार हा केवळ मानवी देहात झालेला जन्म नव्हता, तर जगाच्या उद्धारासाठी आणि लोकांना भक्तीमार्गाने सुखी करण्यासाठी ईश्वरी नियोजनाचा भाग होता. ज्ञानदेवांनी भागवत धर्माचा पाया घातला, ज्ञानेश्वरीसारखा महान ग्रंथ लिहून सामान्यांसाठी ज्ञानाचे आणि भक्तीचे द्वार खुले केले. 'घ्यावया भक्ती सुखी केला जगाचा उद्घार' म्हणजे त्यांनी लोकांना केवळ आध्यात्मिक मुक्तीचा मार्गच दाखवला नाही, तर त्यांच्या जीवनात आनंद आणि समाधान आणले. ज्ञानदेवांनी भक्तीला ज्ञानाची जोड देऊन एक परिपूर्ण आध्यात्मिक मार्ग तयार केला, ज्यामुळे समाजातील सर्व स्तरांतील लोकांना अध्यात्म समजून घेणे सोपे झाले. त्यांच्या कार्यामुळे 'जगाचा उद्घार' झाला, म्हणजेच मानवाचे जीवन उन्नत झाले.

समारोप
हा अभंग केवळ संत नामदेवांच्या स्तुतीपुरता मर्यादित नसून, तो भक्तीच्या सामर्थ्याचे आणि संतांच्या अलौकिक कार्याचे प्रतीक आहे. संत सेना महाराजांनी नामदेवांच्या चरित्रातील महत्त्वाच्या घटनांचा उल्लेख करून त्यांची महती सिद्ध केली आहे. या अभंगातून असे दिसून येते की, नामदेव महाराज केवळ एक भक्त नव्हते, तर ते ईश्वरी शक्तीचेच एक रूप होते, ज्यांनी आपल्या भक्तीच्या आणि चमत्कारांच्या माध्यमातून समाजाला मार्गदर्शन केले.

निष्कर्ष
या अभंगातून संत सेना महाराजांनी आपल्याला अनेक महत्त्वाचे संदेश दिले आहेत:

भक्तीचे सामर्थ्य: नामदेव महाराजांची भक्ती इतकी उत्कट होती की ती कोणत्याही भौतिक मर्यादेला ओलांडू शकते हे 'देऊळ फिरविले' आणि 'मृत प्रेत उठविले' या घटनांमधून सिद्ध होते. खरी भक्ती ही केवळ कर्मकांडांपुरती मर्यादित नसून, ती आंतरिक शक्ती आणि ईश्वरी कृपेने भरलेली असते.

संतांचे महत्त्व: संत हे समाजाला योग्य दिशा दाखवणारे, लोकांना आध्यात्मिक उन्नतीकडे नेणारे आणि त्यांच्या जीवनात आनंद निर्माण करणारे असतात. नामदेव आणि ज्ञानदेव यांसारख्या संतांनी महाराष्ट्राला भक्तीमार्गाचे महत्त्व पटवून दिले.

ईश्वरी अस्तित्वाची अनुभूती: नामदेवांच्या रूपाने, आणि ज्ञानदेवांच्या अवतारकार्याने, सामान्य लोकांना परब्रह्माचे अस्तित्व आणि त्याची कृपा याची प्रचिती आली. यामुळे लोकांमध्ये श्रद्धा वाढली आणि ते धर्माचरणाकडे वळले.

प्रेम आणि आत्मीयता: संत सेना महाराजांचा नामदेवांप्रती असलेला 'जिवलगा' चा भाव, संतासंतांमधील प्रेम आणि आदर दर्शवतो, जो भक्तीमार्गातील एक महत्त्वाचा पैलू आहे.

या अभंगातून संत सेना महाराजांनी संत नामदेवांच्या अलौकिक भक्तीचे आणि कार्याचे यथार्थ वर्णन केले आहे, जे आजही आपल्याला प्रेरणा देते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-30.06.2025-सोमवार.
===========================================