संत सेना महाराज-धूप दीप धृत साज आरती-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

          संत सेना महाराज-

काळी समाजावर फार मोठा प्रभाव होता. त्यांचा रामभक्तीचा संप्रदाय लोकांनी त्वीकारला होता. त्यांच्या चौदा शिष्यांमध्ये सेनाजींची गणना महत्त्वाची मानली जाते.

संत नामदेवांप्रमाणे महाराष्ट्राबाहेर येऊन सेनार्जींना उत्तर भारतातील हिमाचल प्रवेश, पंजाब, राजस्थान, उत्तरप्रदेश, मध्यप्रदेश आणि बिहार या राज्यात रामभक्तीचा प्रचार सुरू करून उच्चनीच जातिभाव सोडून समान पातळीवर जगण्याचा संदेश दिला. सेनार्जींनी हिंदी, मारवाडी, पंजाबी इत्यादी भाषेत भक्तीवर आधारित काही पदे लिहिली आहेत. त्यातील पंजाबी पदांचा शिखांचे 'गुरुग्रंथ साहिब' या धर्मग्रंथात समावेश केलेला आहे. पद -

     'धूप दीप धृत साज आरती।

      वारणे दा कमला पती।'

संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा भावार्थ: 'धूप दीप धृत साज आरती। वारणे दा कमला पती।'

प्रस्तावना
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी होते, जे विठ्ठलाचे निस्सीम भक्त होते. त्यांच्या अभंगातून भक्तीचा, शरणागतीचा आणि आत्मिक अनुभूतीचा अनुभव व्यक्त होतो. प्रस्तुत अभंग हा त्यांच्या भक्तीचे एक सुंदर उदाहरण आहे, जिथे ते भगवंताची (कमला पती - अर्थात विष्णू किंवा विठ्ठल) आरती ओवाळताना आपल्या अंतःकरणातील भावना व्यक्त करतात. ही केवळ बाह्य पूजा नसून, आंतरिक समर्पण आणि प्रेमाचा अविष्कार आहे.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विवेचन
येथे दिलेले अभंगाचे दोन चरण हे एका मोठ्या अभंगाचा भाग असू शकतात, पण या दोन चरणांमध्येही गहन अर्थ सामावलेला आहे.

१. 'धूप दीप धृत साज आरती।'

शब्दार्थ:

धूप: देवापुढे जाळली जाणारी सुगंधी वस्तू, अगरबत्ती.

दीप: दिवा, ज्योत.

धृत: धारण केलेला, घेतलेला.

साज: सामग्री, पूजेचे साहित्य, तयारी.

आरती: देवाची स्तुती करण्यासाठी ओवाळली जाणारी ज्योत किंवा त्यासोबत गायले जाणारे गीत.

सरळ अर्थ: मी धूप, दीप (दिवा) आणि पूजेचे सर्व साहित्य (साज) घेऊन आरती करत आहे/ओवाळत आहे.

विस्तृत विवेचन:

या चरणात संत सेना महाराज बाह्य पूजेचे आणि भक्तीच्या पारंपरिक विधींचे वर्णन करतात. 'धूप' हे सुवासाचे प्रतीक आहे, जे भक्ताच्या शुभ भावना आणि भगवंताप्रती असलेला प्रेमभाव दर्शवते. जसा धूप जळून सुगंध पसरवतो, तसेच भक्त आपले अहंकार जाळून आत्मिक सुगंध परमेश्वरापर्यंत पोहोचवतो.

'दीप' हे ज्ञानाचे, प्रकाशाचे आणि चैतन्याचे प्रतीक आहे. दिवा जसा अंधार दूर करतो, तसेच ईश्वराची भक्ती अज्ञानाचा अंधार दूर करून ज्ञान आणि आत्मज्ञानाचा प्रकाश देते. हा दिवा केवळ मातीचा दिवा नसून, भक्ताच्या अंतःकरणातील शुद्ध भक्तीची ज्योत आहे.

'धृत साज आरती' म्हणजे पूजेसाठी केलेली संपूर्ण तयारी. यात केवळ भौतिक वस्तू नसून, त्यामागे भक्ताचे शुद्ध मन, एकाग्रता आणि समर्पणाची भावना अपेक्षित आहे. ही आरती म्हणजे केवळ हाताने ओवाळणे नव्हे, तर आपल्या संपूर्ण अस्तित्वाला, आपल्या सर्व भावनांना भगवंताच्या चरणी समर्पित करणे होय. ही कृती दर्शवते की भक्ताने स्वतःला पूर्णपणे भगवंताच्या सेवेत आणि स्मरणात गुंतवले आहे.

उदाहरण: एखाद्या भक्ताने सकाळी उठून स्नान करून, स्वच्छ वस्त्रे परिधान करून, परमेश्वराच्या मूर्तीसमोर शांत चित्ताने धूप-दीप लावून आरतीची तयारी करावी, त्याप्रमाणे संत सेना महाराजांची ही कृती आहे. इथे तयारी केवळ वस्तूंची नाही, तर मानसिक आणि आत्मिक शुद्धतेची आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-01.07.2025-मंगळवार.
===========================================