श्रीमद्भगवद्गीता-श्लोक १:-धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः-2

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता
अध्याय १: अर्जुनविषादयोग

श्लोक १:
२. 'धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे' चे महत्त्व:
या श्लोकातील सर्वात महत्त्वाचे शब्द आहेत 'धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे'.

कुरुक्षेत्र: हे ऐतिहासिकदृष्ट्या एक युद्धभूमी म्हणून ओळखले जाते. महाभारताचे युद्ध याच ठिकाणी झाले.

धर्मक्षेत्र: या शब्दाला विशेष महत्त्व आहे. 'धर्मक्षेत्र' म्हणजे धर्माची भूमी किंवा पुण्यभूमी. कौरवांनी आणि पांडवांनी हे युद्ध कुरुक्षेत्रावर निवडले, जे पवित्र मानले जाते. या ठिकाणीच धर्माचे रक्षण आणि अधर्माचा नाश अपेक्षित होता.
या 'धर्मक्षेत्र' शब्दाच्या उपयोगामुळे धृतराष्ट्राच्या मनात एक आंतरिक संघर्ष निर्माण होतो. त्याला भीती वाटते की या पवित्र भूमीवर युद्ध झाल्यामुळे कदाचित धर्माचा विजय होईल, म्हणजेच पांडवांचा विजय होईल. कारण पांडव हे धर्माच्या बाजूने होते, तर त्याचे पुत्र (कौरव) अधर्मी होते. 'धर्मक्षेत्र' हा शब्द युद्धाला केवळ भौतिक संघर्ष न मानता, नैतिक आणि आध्यात्मिक संघर्ष म्हणून सादर करतो. हे युद्ध केवळ दोन कुटुंबांमधील सत्तासंघर्ष नसून, धर्म आणि अधर्म, न्याय आणि अन्याय यांच्यातील लढाई आहे.

३. 'युयुत्सवः' - युद्धाची तीव्र इच्छा:
'युयुत्सवः' म्हणजे युद्ध करण्यास उत्सुक असलेले. या शब्दातून दोन्ही पक्षांची युद्धाची तयारी आणि त्यांची मानसिक स्थिती स्पष्ट होते. अनेकदा शांततेचे प्रयत्न करूनही जेव्हा ते असफल ठरतात, तेव्हा युद्धाशिवाय पर्याय उरत नाही. या शब्दातून धृतराष्ट्राला हेच जाणून घ्यायचे आहे की, दोन्ही बाजूंनी युद्धासाठी किती तयारी केली आहे आणि त्यांच्या मनात नेमके काय चालले आहे.

४. 'मामकाः पाण्डवाश्चैव' - माझा आणि इतरांचा भेद:
धृतराष्ट्राने 'मामकाः' (माझे) आणि 'पाण्डवाः' (पांडवांचे) असा स्पष्ट भेद केला आहे. वास्तविक पाहता, पांडव हे त्याचे बंधू पांडूचे पुत्र असल्याने ते त्याचे पुतणे होते, आणि त्या अर्थाने ते 'त्याचेच' होते. परंतु, धृतराष्ट्राच्या मनात असलेला मोह, आसक्ती आणि पक्षपात या शब्दांमधून स्पष्ट दिसतो. तो पांडवांना परके मानतो आणि फक्त आपल्या पुत्रांनाच 'माझे' म्हणतो. हा भेदच पुढील संघर्षाचे मूळ आहे. 'मी आणि माझे' या संकल्पनेतूनच सर्व प्रकारच्या संघर्षांची सुरुवात होते, हे येथे अधोरेखित होते. भगवद्गीतेचा मूळ उद्देश याच 'मी आणि माझे' या मोहातून बाहेर पडण्याचा मार्ग दाखवणे आहे.

५. 'किमकुर्वत सञ्जय' - अज्ञानाची आणि चिंतेची अभिव्यक्ती:
धृतराष्ट्राचा हा प्रश्न, 'काय केले?' हे त्याचे अज्ञान, असहायता आणि भविष्यातील परिणामांबद्दलची उत्सुकता दर्शवतो. त्याला युद्धाच्या सुरुवातीचे आणि संभाव्य परिणामांचे काहीच ज्ञान नाही, कारण तो अंध आहे आणि प्रत्यक्ष पाहू शकत नाही. संजय त्याला युद्धाचे प्रत्यक्षदर्शी वर्णन सांगणार आहे, जे पुढे संपूर्ण भगवद्गीतेचा आधार बनणार आहे. या प्रश्नातून धृतराष्ट्राची नैतिक दुविधा आणि निर्णय घेण्यातील अक्षमता देखील दिसून येते. त्याने यापूर्वीही अनेक चुकीचे निर्णय घेतले होते, ज्यामुळे हे युद्ध अटळ झाले.

समारोप आणि निष्कर्ष
भगवद्गीतेचा हा पहिला श्लोक केवळ एक प्रस्तावना नसून, तो मानवी मनातील संघर्षाचे, मोहाचे आणि धर्माचे महत्त्व दर्शवतो. धृतराष्ट्राचा प्रश्न केवळ युद्धाच्या सुरुवातीबद्दल नसून, त्याच्या आंतरिक स्थितीचे आणि चिंतांचे प्रतिबिंब आहे. 'धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे' या शब्दातून हे युद्ध केवळ रक्ताचे नसून, धर्माचे आणि न्यायाचे युद्ध आहे हे स्पष्ट होते. हा श्लोक आपल्याला शिकवतो की, जीवनातील प्रत्येक संघर्ष, प्रत्येक निर्णय, हा आपल्या 'धर्मक्षेत्रा'तच (आपल्या जीवनात) घडतो आणि त्याचे परिणाम आपल्या कर्मांवर अवलंबून असतात. भगवद्गीतेचा हा आरंभिक श्लोक आपल्याला आत्मनिरीक्षण करण्याची आणि आपल्यातील 'अंध धृतराष्ट्रा'ला (मोह आणि अज्ञानाला) ओळखून, धर्माच्या मार्गाने जाण्याचा संदेश देतो.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.07.2025-शनिवार.
===========================================