श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ७: अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ७:
अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम ।
नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ॥ १-७ ॥

अर्थ: हे द्विजश्रेष्ठा (ब्राह्मणश्रेष्ठ)! आपल्या बाजूला जे मुख्य योद्धा आहेत, तेही आपण जाणून घ्या. आपल्या सैन्यातील जे प्रमुख आहेत, त्यांची मी आपल्याला ओळख करून देतो.

थोडक्यात: दुर्योधन आता स्वतःच्या सैन्यातील महत्त्वाच्या योद्ध्यांची ओळख करून देतो. 🛡�

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय १ (अर्जुनविषादयोग)
श्लोक ७

श्लोक (Shloka):
अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम ।
नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ॥ १-७ ॥

श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth - Literal Meaning in Marathi):
हे द्विजोत्तम (श्रेष्ठ ब्राह्मण - संजय)! आता आमच्या सैन्यातले जे श्रेष्ठ आणि प्रमुख योद्धे आहेत, त्यांचंही तू ऐक. माझ्या सैन्याचे नायक कोण आहेत, ते तुला मी सांगतो.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth - Deep Meaning / Essence):
या श्लोकात धृतराष्ट्राचा मंत्री संजय युद्धभूमीवरील दृश्य कथन करतो. तो सांगतो की, दुर्योधन केवळ पांडवांच्या बाजूच्या योद्ध्यांचं मूल्यमापन न करता, आपल्या सैन्याच्याही बलाढ्य योद्ध्यांची यादी करत आहे. "विशिष्ट" म्हणजे विशेष, अनुभवी आणि कुशल.

दुर्योधनाला आपली बाजू ताकदवान वाटते, आणि तो आपल्या बाजूच्या सेनापतींवर गर्वाने लक्ष वेधतो. 'नायका मम सैन्यस्य' म्हणजे 'माझ्या सैन्याचे नायक', असे तो अभिमानाने म्हणतो. येथे 'नायका' हा शब्द केवळ नेतृत्व करणारेच नव्हे, तर युद्धकलेत पारंगत, अनुभवी आणि वीर व्यक्ती म्हणूनही वापरला आहे.

विस्तृत विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):
मनोवृत्तीचं चित्रण:
दुर्योधन इथे आपली भीती लपवून सैन्यातील सामर्थ्य दाखवण्याचा प्रयत्न करतो. त्याचं आत्मविश्वासाचं भासणारं बोलणं हे आतून असुरक्षिततेचं लक्षण आहे.

धृतराष्ट्राशी संवाद:
संजय, ज्याच्या दृष्टीशक्ती नाही त्याला युद्धाची दृश्यरूप माहिती देतोय. त्यामुळे त्याचा प्रत्येक शब्द एक दृश्य तयार करतो. इथे संजय दुर्योधनाचं मानसिक स्थितीचं वर्णन अप्रत्यक्षपणे करतो.

कवितासौंदर्य:
"नायका मम सैन्यस्य" - या शब्दांत एक अभिमान आहे, पण त्याच वेळी एक सूक्ष्म भयदर्शनही आहे. पांडवांचं नेतृत्व कृष्णासारख्या पुरुषोत्तमाकडे आहे, हे लक्षात घेता दुर्योधनाकडे आत्यंतिक विश्वास नाही.

ध्वनी आणि अर्थ:
श्लोकात "द्विजोत्तम" म्हणजे संजयाला उद्देशून म्हटलं आहे, पण हे संज्ञा वापरून त्याने आपल्या बोलण्याला अधिक आदरयुक्त केलं आहे, म्हणजे आपल्या म्हणण्याला महत्त्व द्यावं, हा दुर्योधनाचा उद्देश.

उदाहरणांसह स्पष्टीकरण (Udaharanasahit Spashtikaran):
उदा. एखादा विद्यार्थी जेव्हा परीक्षेला बसतो तेव्हा तो फक्त इतर विद्यार्थ्यांबद्दल विचार करत नाही, तर आपल्या तयारीची उजळणीही करतो. त्याला वाटतं की त्याचं उत्तरपत्रक सर्वोत्तम असावं. त्याचप्रमाणे, दुर्योधन फक्त पांडवांचं सैन्य बघून घाबरत नाही, तर आपल्या बाजूच्यांचं सामर्थ्य ठळकपणे सांगतो — जणू काही तो स्वतःला धैर्य देतोय.

आरंभ (Arambh):
या श्लोकापूर्वी दुर्योधनाने पांडवांच्या बाजूच्या वीरांची यादी केली होती. त्याने त्यांच्या क्षमतेबद्दल विचार केला, व त्याचं त्याला थोडं भय वाटलं.

समारोप (Samarop):
या श्लोकात तो त्याच्या बाजूच्या शक्तिशाली योद्ध्यांची आठवण करून स्वतःला व इतरांना धैर्य देण्याचा प्रयत्न करतो.

निष्कर्ष (Nishkarsha):
श्लोक ७ आपल्याला मानवी स्वभावाचे एक दर्शन घडवतो — जेव्हा आपण एखाद्या संकटात असतो, तेव्हा आपण आपल्या ताकदीची उजळणी करत असतो. दुर्योधनाच्या भाषणातून आपल्याला एक नेता, एक योद्धा आणि एक असुरक्षित मन यांचे एकत्रित दर्शन होते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-18.07.2025-शुक्रवार.
===========================================