श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक १२: तस्य सञ्जनयन्हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक १२:

तस्य सञ्जनयन्हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः ।
सिंहनादं विनद्योच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ॥ १-१२ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता - अध्याय १, श्लोक १२
श्लोक:
तस्य सञ्जनयन्हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः ।
सिंहनादं विनद्योच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ॥ १-१२ ॥

श्लोकाचा अर्थ (Pratyek SHLOKACHA Arth):
त्या (दुर्योधनाच्या) आनंदाला अधिक वृद्धिंगत करणारा, कुरुवंशातील वृद्ध, प्रतापी पितामह भीष्माने सिंहासारखा गर्जना करीत, मोठ्या आवाजात आपला शंख फुंकला.

सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):
या श्लोकात युद्धाच्या प्रारंभाला लागलेली चाहूल व तिचं प्रतीक असलेली भीष्मपितामहांची सिंहगर्जनेसारखी शंखध्वनी यांचं प्रभावी चित्रण केलेलं आहे. दुर्योधन भीष्मपितामहांच्या उपस्थितीत आत्मविश्वासाने भरलेला असतो. त्याच्या मनात आनंद उत्पन्न करण्यासाठी, प्रतापी आणि शौर्यशील भीष्म पितामह सिंहगर्जनेसारखा आवाज करत उच्च स्वरात शंख फुंकतात.
यातून एक प्रकारचा मानसिक युद्ध सुरू झालेला आहे, जिथे शत्रूला आपल्या शक्तीचा, आत्मविश्वासाचा आणि तयारीचा अनुभव द्यायचा आहे. सिंहगर्जना ही केवळ उत्साहवर्धक नसून, ती समोरच्याच्या मनात भीती उत्पन्न करणारी, आपली ताकद दर्शवणारी कृती आहे.

संपूर्ण विस्तृत व प्रदीर्घ विवेचन (Vistrut Vivechan):
"तस्य सञ्जनयन्हर्षं" – 'त्याच्या' म्हणजे दुर्योधनाच्या आनंदाला वर्धन करणारा. इथे आनंदाचा संबंध युद्धसज्जतेशी आहे. सेनापतीने शंख फुंकला म्हणजे युद्ध सुरू होण्यास वेळ नाही हे स्पष्ट होतं, आणि दुर्योधनासारखा महत्वाकांक्षी योद्धा त्याच क्षणी अधिक उत्साही होतो.

"कुरुवृद्धः पितामहः" – भीष्म हे कुरुवंशातील वृद्ध असूनही अत्यंत बलाढ्य, समर्थ व अनुभवी योद्धा आहेत. पितामह या संज्ञेने केवळ त्यांचं वयच नव्हे तर त्यांचं महत्व, स्थान आणि कर्तृत्वही सूचित होतं.

"सिंहनादं विनद्योच्चैः" – सिंहाची गर्जना ही भयप्रद व प्रभावी असते. त्याचप्रमाणे त्यांनी जोरात शंख फुंकून आपल्या सेनेमध्ये उत्साह आणि समोरच्यांमध्ये दडपण निर्माण केलं.

"शङ्खं दध्मौ प्रतापवान्" – प्रतापवान हा शब्द भीष्मांचा व्यक्तिमत्त्व सूचित करतो. त्यांनी फुंकलेला शंख म्हणजे केवळ ध्वनी नसून, तो एक प्रकारचा मानसिक आघात आहे.

उदाहरणांसहित स्पष्टीकरण (Udaharanasahit):
उदाहरणार्थ, शाळेतील मुख्याध्यापक जर स्वतः विद्यार्थ्यांना चालवून नेत असतील, तर विद्यार्थ्यांमध्ये अधिक आत्मविश्वास व प्रेरणा निर्माण होते. त्याचप्रमाणे, भीष्म पितामह स्वतः पुढाकार घेतात आणि शंख फुंकतात, ज्यामुळे कौरवसेना उत्साहाने भरते.

आरंभ, समारोप व निष्कर्ष (Arambh, Samarop, Nishkarsha):

आरंभ:
या श्लोकाच्या माध्यमातून गीतेत पहिल्यांदाच प्रत्यक्ष युद्धसज्जतेचा प्रारंभ दाखवला जातो. शंखध्वनी हा युद्धाचा प्रारंभ करणारा सांकेतिक आवाज आहे.

समारोप:
भीष्मांचा शंखध्वनी केवळ एक ध्वनी नसून, त्यात मनोबल, संकल्प, व आत्मविश्वास आहे. ही कृती कौरवसेनेसाठी एक प्रेरणादायी ठरते.

निष्कर्ष:
या श्लोकातून शिकण्यासारखी गोष्ट म्हणजे नेतृत्व करताना केवळ शब्द नव्हे तर कृती ही अधिक प्रभावी ठरते. जसे भीष्मांनी कृतीने शंख फुंकून दुर्योधनाचा आत्मविश्वास द्विगुणित केला, तसेच आपल्या कृतीतून आपण इतरांमध्ये प्रेरणा आणि विश्वास निर्माण करू शकतो.

अर्थ: दुर्योधनाला आनंदित करण्यासाठी, कुरुवंशातील वृद्ध आणि अत्यंत तेजस्वी पितामह भीष्मांनी मोठ्याने सिंहनाद करून आपला शंख वाजवला.

थोडक्यात: भीष्मांनी शंखनाद करून कौरवांचा उत्साह वाढवला. 🦁🎺

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-23.07.2025-बुधवार.
===========================================