श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक १६:- अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक १६:-

अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ।
नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ॥ १-१६ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक १६

(अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः।
नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ॥ १-१६ ॥)

🌸 श्लोकाचा संस्कृत अर्थ (Shlokacha Arth):
अनन्तविजयम् – (नाव असलेले शंख)

राजा कुन्तीपुत्रः युधिष्ठिरः – माता कुंतीचा पुत्र राजा युधिष्ठिर

नकुलः सहदेवः च – तसेच नकुल व सहदेव

सुघोष-मणिपुष्पकौ – (हे नाव असलेले) शंख

👉 म्हणजे:
राजा युधिष्ठिराने अनन्तविजय नावाचा शंख फुंकला,
नकुलाने सुघोष नावाचा आणि सहदेवाने मणिपुष्पक नावाचा शंख फुंकला.

🪷 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):
या श्लोकात, युद्धाची सुरुवात होण्यापूर्वी पांडव सैन्याच्या प्रमुख योद्ध्यांनी आपल्या आपल्या शंखांचे ध्वनी दिले. युधिष्ठिर, जो धर्मशील, संयमी व शांत स्वभावाचा राजा होता, त्याने अनंतविजय नावाचा शंख फुंकून विजयी संकल्प प्रकट केला. त्याचा शंखाचा आवाज म्हणजे न्यायासाठी चालविलेल्या युद्धाचा उद्घोष होता.

नकुल आणि सहदेव हे मातेकडून मद्रराज्याचे राजकुमार होते, आणि दोघेही असामान्य कौशल्यसंपन्न योद्धे होते. त्यांच्या शंखांचे आवाज म्हणजे त्यांच्या सामर्थ्याचे व विजयाच्या निर्धाराचे प्रतीक होते.

🧠 प्रदीर्घ विवेचन (Pradirgh Vivechan):
या श्लोकात, फक्त शंखफुंकीचा उल्लेख नसून प्रत्येक योद्ध्याचा वैयक्तिक आणि आध्यात्मिक स्वभाव देखील सूचित होतो. उदाहरणार्थ:

युधिष्ठिराचा 'अनन्तविजय' शंख – 'अनंत' म्हणजे अखंड, आणि 'विजय' म्हणजे विजय. हा शंख युधिष्ठिराच्या सतत विजयाच्या व सत्याच्या प्रतीक आहे. युधिष्ठिर हा धर्मराज आहे, आणि त्याचा शंख म्हणजे धर्माच्या विजयाची ग्वाही देणारा आवाज.

नकुलाचा 'सुघोष' – 'सुघोष' म्हणजे अत्यंत मधुर किंवा शक्तिशाली ध्वनी. नकुल हा सौंदर्य आणि शौर्याचा संगम आहे. त्याचा शंख म्हणजे युद्धातील आकर्षण आणि ताकदीचा मेल.

सहदेवाचा 'मणिपुष्पक' – मणि व पुष्प या दोहोंची संगती असलेला, म्हणजे सौंदर्य आणि मूल्य यांचा संगम दर्शवणारा. सहदेवाचे शास्त्रज्ञ, ज्योतिषी आणि मूक बुद्धिवान योद्धा हे व्यक्तिमत्त्व यामधून दिसते.

या श्लोकातून प्रतीत होतं की, युद्ध फक्त शारीरिक नाही, तर त्यात आध्यात्मिकता, धर्म, सौंदर्य, संयम व नीतिमत्तेची देखील गुंतवणूक आहे.

📚 उदाहरण:
जसं की एखाद्या मोठ्या सत्यासाठी, एखादा शांत आणि संयमी नेता अंतिम निर्णायक टप्प्यावर आपलं म्हणणं सांगतो, तसं युधिष्ठिर शंख फुंकतो – हे केवळ युद्धाचं घोषण नाही, तर धर्मासाठी रणांगणात उतरल्याचं ठाम विधान आहे.

🔚 समारोप व निष्कर्ष (Samarop ani Nishkarsha):
या श्लोकातून, भगवद्गीतेतील युद्ध हे केवळ बाह्य नव्हे, तर अंतःकरणातील धर्म व अधर्म यांच्यातील संघर्ष देखील आहे, हे स्पष्ट होतं. पांडवांचे शंख हे त्यांच्या चारित्र्याचे आणि मानसिकतेचे प्रतिबिंब आहेत.

निष्कर्ष:
धर्म, संयम, विवेक आणि सामर्थ्य यांच्या आधारावर जेव्हा रणभूमीत प्रवेश होतो, तेव्हा त्या युद्धाला दिव्यता प्राप्त होते. हेच या श्लोकाचे खरे संदेश आहे – की विजयाच्या घोषणेपूर्वी, तो विजय कोणत्या मूल्यांसाठी आहे, याची खात्री असावी.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-27.07.2025-रविवार.
===========================================