श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक १७:- काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक १७:-

काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः ।
धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ॥१७ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक १७
🔹 श्लोक:
काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः ।
धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ॥ १७ ॥

🔸 श्लोकाचा शब्दशः अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):
काश्यः – काशी देशाचा राजा (पराक्रमी योद्धा)

च – आणि

परमेष्वासः – श्रेष्ठ धनुर्धारी

शिखण्डी – शिखंडी (एक महारथी)

च – आणि

महारथः – महान योद्धा

धृष्टद्युम्नः – धृष्टद्युम्न (द्रौपदीचा भाऊ, युद्धासाठीच जन्मलेला)

विराटः – विराट राजा

च – आणि

सात्यकि: – सात्यकि (श्रीकृष्णाचा परम भक्त आणि यदुवंशीय योद्धा)

चापराजितः – जो कधीही पराभूत झाला नाही (अपराजेय)

🔸 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):

या श्लोकामध्ये दुर्योधन धृतराष्ट्राला सांगतो की, पांडवांच्या सैन्यामध्ये किती बलाढ्य आणि सामर्थ्यशाली योद्धे आहेत. ते केवळ संख्येनेच नव्हे तर त्यांच्या युद्धकौशल्यानेही अतिशय प्रबळ आहेत.

दुर्योधनाने येथे काही नामांकित योद्ध्यांचा उल्लेख केला आहे:

काशीचा राजा – जो एक अतिशय कुशल धनुर्धारी आहे.

शिखंडी – ज्याचे जन्म आणि लिंग यावर विशेष कथा आहे, परंतु तो एक महारथी आहे.

धृष्टद्युम्न – द्रोणाचार्याचा वध करण्यासाठी अग्नीमधून उत्पन्न झालेला.

विराट – ज्याच्या राजवाड्यात पांडवांनी अज्ञातवास घातला होता.

सात्यकि – अपराजेय योद्धा जो यदुवंशाचा असून श्रीकृष्णाचा विश्वासू सहकारी आहे.

दुर्योधन हे सगळे नाव घेताना एक प्रकारची चिंता व्यक्त करतो – की शत्रुपक्षामध्ये अत्यंत सामर्थ्यवान आणि अनुभवी योद्धे आहेत, आणि त्यामुळे त्यांची आघाडी दुर्लक्षित करता येणार नाही.

🔸 विस्तृत विवेचन (Vistrut Vivechan):

१. नेतृत्वाची ताकद:
या श्लोकातून समजते की पांडवांच्या बाजूने असलेल्या वीर योद्ध्यांमध्ये नेतृत्वगुण आहेत. हे केवळ योद्धे नाहीत, तर सैन्य चालवण्याची क्षमता असलेले 'महारथी' आहेत.

२. दुर्योधनाची भीती:
दुर्योधनाच्या मनात पांडवांच्या सैन्याच्या ताकदीबद्दल स्पष्ट भय आहे. त्याला माहित आहे की हे सर्व योद्धे केवळ संख्येने नाही, तर कौशल्याने आणि नीतिने देखील श्रेष्ठ आहेत.

३. युद्धाची नैतिक बाजू:
पांडवांच्या बाजूने असलेले योद्धे सत्यासाठी, धर्मासाठी लढत आहेत. शिखंडी, धृष्टद्युम्न यांचे जन्मच विशिष्ट कार्यासाठी झालेले आहेत – धर्माच्या विजयासाठी.

🔸 आरंभ (Arambh):
या श्लोकापूर्वीच्या श्लोकांमध्ये दुर्योधनाने आपल्या सैन्यातील योद्ध्यांचे वर्णन केले. परंतु या श्लोकात त्याने विरोधी पक्ष – म्हणजे पांडवांच्या सैन्याची बलाढ्यता मांडली आहे. याचा मुख्य उद्देश आहे धृतराष्ट्राला हे पटवून देणे की, युद्ध फारच कठीण आणि गंभीर आहे.

🔸 समारोप (Samarop):
या श्लोकातून युद्धाच्या आधीच दुर्योधनाचे मानसिक द्वंद्व स्पष्ट होते. तो एकीकडे आपल्या सैन्याची प्रशंसा करतो, पण दुसरीकडे शत्रुपक्षाच्या सामर्थ्याचा आदर करतो. हे द्रविडी प्रलयंप्राय युद्ध त्याला किती भयावह वाटत आहे, याचे दर्शन होते.

🔸 निष्कर्ष (Nishkarsha):
शत्रूचा आदर करणे आणि त्याच्या ताकदीची कबुली देणे हे योध्द्याचे लक्षण असते. दुर्योधनाचं हे विधान त्याच्या युद्धविषयीच्या जाणिवेचा आणि व्यूहरचनेच्या विचाराचा दाखला देते. हे केवळ नावांची यादी नसून एका चाणाक्ष राजकारणी आणि सेनापतीची युद्धपूर्व रणनीतीचा भाग आहे.

🔸 उदाहरणासहित (Udaharana Sahit):
उदाहरणार्थ, धृष्टद्युम्न हा द्रोणाचार्याचा वध करण्यासाठीच जन्मलेला होता. त्यामुळे दुर्योधनास तो अत्यंत धोकादायक वाटत होता. तसेच, सात्यकि ने अनेक लढाया जिंकलेल्या होत्या – त्याला कधी पराभूत करता आले नव्हते. अशा योद्ध्यांची उपस्थिती दुर्योधनाला मानसिकदृष्ट्या त्रस्त करत होती.

🌟 संपूर्ण विचार:
या श्लोकातून केवळ युद्धाचे वर्णन नव्हे, तर मानवस्वभाव, भीती, चातुर्य, रणनीती आणि इतिहासाची पुसटशी झलक देखील मिळते. भगवद्गीतेचा प्रत्येक श्लोक हा एका खोल अर्थाने भरलेला आहे – आणि या श्लोकात 'संघर्षाची कल्पना' अधिक ठळक होते.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-28.07.2025-सोमवार.
===========================================