संत सेना महाराज-विष्णूचा अवतार। सखा माझा ज्ञानेश्वर-1

[Atul Kaviraje]

                          "संत चरित्र"
                         ------------

        संत सेना महाराज-

सर्व संतांची ती माउली झाली. सेनाजी ज्ञानदेवांचे स्तवन करताना म्हणतात –

     "विष्णूचा अवतार। सखा माझा ज्ञानेश्वर॥

     चला जाऊ अलंकापुरी। संतजनांच्या माहेरी॥

     स्नान करीता इंद्रायणी। मुक्ती लागती चरणी॥

     ज्ञानेश्वरांच्या चरणी। सेना आला लोटांगणी ॥"

संत सेना महाराजांच्या अभंगाचा सखोल भावार्थ
संत सेना महाराज हे वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी होते. त्यांच्या अभंगातून त्यांनी भक्ती, वैराग्य आणि गुरुकृपेचे महत्त्व सांगितले आहे. प्रस्तुत अभंगात संत सेना महाराजांनी संत ज्ञानेश्वरांबद्दलची आपली अनन्यसाधारण भक्ती आणि आदर व्यक्त केला आहे. या अभंगाचा सखोल भावार्थ आपण प्रत्येक कडव्याच्या विस्तृत विवेचनातून समजून घेऊया.

आरंभ (Introduction)
संत सेना महाराज हे संत नामदेव महाराजांच्या परंपरेतील वारकरी संप्रदायातील एक महत्त्वाचे संत कवी होते. त्यांचे अभंग हे साधे, सोपे पण अर्थपूर्ण असतात, जे सर्वसामान्यांनाही भक्तीमार्गाकडे आकर्षित करतात. प्रस्तुत अभंग हा संत ज्ञानेश्वर महाराजांना वाहिलेली एक आदरांजलीच आहे. या अभंगातून संत सेना महाराजांनी ज्ञानेश्वर माऊलींच्या अलौकिकत्वाचे, त्यांच्या गुरूपदाचे आणि त्यांच्या कृपेने मिळणाऱ्या मोक्षाचे सुंदर वर्णन केले आहे. पंढरपूरच्या वारीचे आणि आळंदीच्या पावित्र्याचे दर्शनही या अभंगातून घडते.

प्रत्येक कडव्याचा अर्थ आणि विस्तृत विवेचन

कडवे पहिले: "विष्णूचा अवतार। सखा माझा ज्ञानेश्वर॥"
अर्थ: संत ज्ञानेश्वर हे साक्षात विष्णूचा अवतार आहेत आणि ते माझे सखा (मित्र) आहेत.

विस्तृत विवेचन:
या पहिल्याच ओळीत संत सेना महाराजांनी संत ज्ञानेश्वर महाराजांना थेट विष्णूचा अवतार असे संबोधले आहे. ही केवळ एक उपमा नाही, तर ज्ञानेश्वर माऊलींच्या अलौकिक शक्तीवर, त्यांच्या ज्ञानावर आणि त्यांच्या दिव्यत्त्वावर असलेला त्यांचा दृढ विश्वास दर्शवते. भारतीय संस्कृतीत विष्णूला पालनकर्ता आणि जगाचा आधार मानले जाते. ज्ञानेश्वर माऊलींनी भागवत धर्माची पताका फडकवून, सामान्य जनांना भक्तीमार्गाकडे वळवून आणि ज्ञानेश्वरीसारखा महान ग्रंथ लिहून खऱ्या अर्थाने समाजाचे पालनपोषण केले. त्यामुळे त्यांना विष्णूचा अवतार म्हणणे सार्थ ठरते.

त्याचबरोबर, संत सेना महाराज ज्ञानेश्वरांना 'सखा माझा' असे म्हणतात. येथे 'सखा' हा शब्द अत्यंत महत्त्वाचा आहे. 'देव माझा' किंवा 'गुरु माझा' असे न म्हणता 'सखा माझा' असे म्हणण्यामागे एक वेगळाच भाव आहे. सखा म्हणजे मित्र, ज्याच्याशी आपले मन मोकळे असते, ज्याच्याशी आपण कोणतीही गोष्ट लपवत नाही, जो आपल्याला संकटात साथ देतो आणि जो आपल्या सुख-दुःखात भागीदार असतो. ही सख्य भक्तीचे एक उत्तम उदाहरण आहे. संत सेना महाराजांना ज्ञानेश्वर माऊलींमध्ये केवळ गुरु किंवा देव दिसत नाही, तर एक जिव्हाळ्याचा, प्रेमळ मित्र दिसतो. यातून त्यांची ज्ञानेश्वरांशी असलेली आत्मिक जवळीक स्पष्ट होते. उदाहरणार्थ, ज्याप्रमाणे श्रीकृष्ण अर्जुनाचा सखा होता आणि त्याला योग्य मार्गावर चालण्यासाठी मार्गदर्शन करत होता, त्याचप्रमाणे संत सेना महाराजांना ज्ञानेश्वरांमध्ये एक असाच मार्गदर्शक आणि सोबती दिसतो.

कडवे दुसरे: "चला जाऊ अलंकापुरी। संतजनांच्या माहेरी॥"
अर्थ: चला, आपण सर्वजण आळंदीला जाऊया, जे संतजनांचे माहेरघर आहे.

विस्तृत विवेचन:
या कडव्यात संत सेना महाराज सर्वांना अलंकापुरी (आळंदी) येथे जाण्याचे आवाहन करत आहेत. आळंदी हे संत ज्ञानेश्वर महाराजांचे संजीवन समाधी स्थळ आहे आणि ते वारकरी संप्रदायासाठी अत्यंत पवित्र ठिकाण आहे. संत सेना महाराजांनी आळंदीला 'संतजनांचे माहेर' असे संबोधले आहे. 'माहेर' या शब्दाला मराठी संस्कृतीत खूप महत्त्व आहे. माहेर म्हणजे मायेचे, आपलेपणाचे, सुरक्षिततेचे आणि आनंदाचे ठिकाण. ज्याप्रमाणे विवाहित स्त्रीला माहेरी गेल्यावर आपलेपणा आणि विश्रांती मिळते, त्याचप्रमाणे वारकऱ्यांना आणि भक्तांना आळंदीमध्ये आल्यावर आत्मिक समाधान आणि शांती मिळते.

येथे 'संतजनांचे माहेर' म्हणण्यामागे हे सूचित होते की आळंदी हे केवळ ज्ञानेश्वरांचे ठिकाण नाही, तर ते सर्व संतांसाठी आणि त्यांच्या विचारांसाठी एक प्रेरणास्थान आहे. अनेक संत, कवी, ज्ञानी पुरुष या भूमीतून प्रेरणा घेऊन गेले आहेत. आळंदीमध्ये येऊन वारकऱ्यांना ज्ञानेश्वरीच्या ज्ञानाची, भक्तीच्या पावित्र्याची आणि संतांच्या परंपरेची अनुभूती येते. हे एक असे ठिकाण आहे जिथे येऊन भक्तांना ऊर्जा मिळते, त्यांच्या मनाला शांती मिळते आणि त्यांना परमार्थाची दिशा मिळते. हे आवाहन केवळ शारीरिक प्रवासासाठी नाही, तर मानसिक आणि आध्यात्मिक तयारीसाठी आहे, जिथे आपण संतांच्या पावित्र्यात लीन होऊ शकतो. उदाहरणार्थ, ज्याप्रमाणे पंढरपूर हे विठ्ठलाचे घर आहे आणि सर्व वारकरी तिथे एकत्र येतात, त्याचप्रमाणे आळंदी हे ज्ञानेश्वरांचे घर आणि सर्व संतजनांचे माहेर आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-03.08.2025-रविवार.
===========================================