श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक २६:- तत्रापश्यत्स्थितान्पार्थः पितृनथ पितामहान्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक २६:-

तत्रापश्यत्स्थितान्पार्थः पितृनथ पितामहान् ।
आचार्यान्मातुलान्भ्रातॄन्पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा ॥ २६ ॥

श्वशुरान्सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि ।

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक २६
श्लोक:
तत्रापश्यत्स्थितान् पार्थः पितृन् अथ पितामहान् ।
आचार्यान् मातुलान् भ्रातॄन् पुत्रान् पौत्रान् सखींस्तथा ॥ २६ ॥

श्वशुरान् सुहृदश्चैव सेनयोः उभयोः अपि ॥

✅ श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):
त्या रणभूमीत (कुरुक्षेत्रावर), पार्थ म्हणजे अर्जुनाने दोन्ही सैन्यांमध्ये उभे असलेले स्वतःचे वडील, आजोबा, गुरू, मामा, भाऊ, मुलं, नातवंडं, मित्र, सासरे आणि हितचिंतक पाहिले.

🔍 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth):
या श्लोकात भगवान श्रीकृष्णाच्या सूचनेनुसार अर्जुनाने आपले रथ दोन्ही सैन्यांमध्ये नेले. तिथे त्याने जे काही पाहिले, त्याचे वर्णन या श्लोकात आहे. रणांगणात उभे असलेले जे शत्रू वाटतात, ते प्रत्यक्षात त्याचे स्वतःचे नातेवाईक आहेत—हे दृश्य त्याच्या मनाला विचलित करतं.

अर्जुनाला कळते की ज्यांच्याविरुद्ध आपल्याला युद्ध करायचं आहे ते परके नाहीत, तर आपल्या आप्त, बंधू, गुरू आणि स्नेही आहेत. त्याला वाटते, ही लढाई म्हणजे आपल्या प्रियजनांविरुद्धच लढणे आहे.

ही श्लोकांची ओळ मानवी भावनांचा उत्कट अनुभव आहे—जिथे धर्मयुद्ध आणि नातेसंबंध यात अर्जुनाचा गोंधळ होतो. युद्धभूमीवर उभा असलेला योद्धा मानसिकदृष्ट्या अशांत होतो कारण त्याने जे पाहिले, ते म्हणजे कुटुंबातील प्रेमाचे, स्नेहाचे प्रतिबिंब.

📚 विस्तृत विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):

🔸 १. दृश्याचे वर्णन:
अर्जुन रणभूमीत उभा असलेला असून, त्याच्या नजरेसमोर आपल्या आयुष्यातील सर्व जवळचे, आदरणीय, आणि प्रिय व्यक्ती उभ्या आहेत. शत्रू म्हणून त्यांच्याशी युद्ध करणे ही कल्पनाच त्याला असह्य वाटते.

🔸 २. नातेसंबंधांचे महत्त्व:
या श्लोकातून आपल्या भारतीय संस्कृतीत नात्यांचे स्थान किती महत्त्वाचे आहे हे दिसून येते. अर्जुन फक्त योद्धा नसून एक भावनाशील मानव आहे, ज्याला आपल्या नात्यांवर प्रेम आहे.

🔸 ३. युद्धातील मानसिक संघर्ष:
हा श्लोक अर्जुनाच्या अंतःकरणात सुरू असलेल्या संघर्षाचे प्रारंभबिंदू आहे. हा संघर्ष केवळ शरीराने नव्हे, तर मनानेही लढायचा आहे.

🔸 ४. आध्यात्मिक संदर्भ:
हा प्रसंग हे दाखवतो की धर्माचे पालन करणे कधी कधी किती कठीण असते. अर्जुनाच्या मनात धर्मयुद्धाचा हेतू स्पष्ट आहे, पण जब तोच धर्म आपल्या प्रिय व्यक्तींवर शस्त्र उचलायला सांगतो, तेव्हा अंतर्मन गोंधळून जातं.

🎯 निष्कर्ष (Nishkarsha):
या श्लोकात अर्जुनाने पाहिलेलं दृश्य म्हणजे त्याच्या मनातील संकटाची सुरुवात आहे. यातून हे शिकायला मिळते की धर्म आणि कर्तव्य यांचा मार्ग अनेकदा अत्यंत कठीण आणि भावनिक अशांततेने भरलेला असतो. त्यात स्थिर राहून निर्णय घेणं हीच खरी परीक्षा आहे.

🪔 उदाहरण (Udaharana Sahit):
कल्पना करा की एखादा सैनिक देशासाठी लढायला जातो, पण समोरच्या सैनिकांमध्ये त्याचा जवळचा भाऊ, गुरू किंवा मित्र असेल. त्या वेळेस राष्ट्रधर्म आणि रक्ताचे नाते यात तो अडकतो. हीच अवस्था अर्जुनाची झाली आहे.

🔰 आरंभ (Arambh):
श्रीमद्भगवद्गीतेच्या या पहिल्या अध्यायात अर्जुनाच्या मानसिक अवस्थेचा क्रमशः विकास होतो. हा श्लोक त्याच्या भावनिक गुंतवणुकीची शिखरावस्था दाखवतो.

🔚 समारोप (Samarop):
हा श्लोक केवळ दृश्याचे वर्णन करत नसून, एक गंभीर प्रश्न उपस्थित करतो – कर्तव्य की कुटुंब? अर्जुनाचा मनोविकार यातून अधिकच तीव्र होतो आणि पुढे त्याचे शस्त्र खाली पडते.

अर्थ: त्यावेळी अर्जुनाने दोन्ही सैन्यात उपस्थित असलेले आपले वडील, आजोबा, गुरु, मामा, भाऊ, पुत्र, नातू, मित्र, सासुरवाडीकडील मंडळी आणि हितचिंतक यांना पाहिले.

थोडक्यात: अर्जुन दोन्ही बाजूंच्या सैन्यात आपले नातेवाईक आणि मित्र यांना पाहतो. 😔

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-05.08.2025-मंगळवार.
===========================================