श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक २८:-दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम्-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक २८:-

अर्जुन उवाच-

दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम् ॥
सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति ॥ २८ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक २८
(अर्जुन विषाद योग)

🌿 श्लोक (Sanskrit):
अर्जुन उवाच –
दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम् |
सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति || २८ ||

🪔 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth – शब्दशः):
अर्जुन म्हणतो –
हे कृष्ण! या युद्धात लढण्यासाठी उभे राहिलेल्या माझ्या स्वजनांना जेव्हा मी पाहतो,
तेव्हा माझे शरीर शिथिल होते आणि माझे तोंड कोरडे पडते.

📖 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth – गूढ व गाभ्याचा अर्थ):
या श्लोकात अर्जुनाच्या मनोस्थितीचे अत्यंत संवेदनशील आणि मानवी दर्शन घडते. लढाईच्या रणभूमीवर आपल्या समोर उभे असलेले शत्रू हे 'शत्रू' नसून 'स्वजन' – म्हणजे आप्तस्वकीय, बंधू, गुरू, स्नेही – आहेत, ही जाणीव अर्जुनाला झाल्यावर तो आतून हादरतो.

अर्जुन warrior असला, तरी त्याचं हृदय सजीव आहे. तो केवळ युद्धकला शिकलेला योद्धा नसून, संवेदना आणि मूल्यांनी सज्ज झालेला मनुष्य आहे. आप्तांविरुद्ध शस्त्र उचलायचे म्हणजे केवळ वैयक्तिक पातळीवर नव्हे, तर सामाजिक व नैतिकदृष्ट्याही मोठा संघर्ष.

त्यामुळे अर्जुनाच्या देहात कंपन येते (गात्रं सीदन्ति), मनात भीती व ग्लानी दाटते. तोंड कोरडं पडतं (मुखं परिशुष्यति) – ही त्याच्या अंतर्मनातील अस्वस्थतेची आणि युद्धाप्रती मानसिक विरोधाची प्रतिक्रिया आहे.

📚 मराठी प्रदीर्घ विवेचन (Sampurna Vistrut Vivechan):
🪷 आरंभ (Arambh):
श्रीमद्भगवद्गीतेचा पहिला अध्याय "अर्जुन विषाद योग" म्हणून ओळखला जातो, ज्यामध्ये अर्जुनाच्या मनात निर्माण होणारा मानसिक गोंधळ, नैतिक द्वंद्व आणि विषादाचे दर्शन घडते.

श्लोक २८ मध्ये अर्जुनाने आपले मनोगत व्यक्त करताना स्पष्ट केले आहे की, युद्धाची तयारी असलेल्या आपल्या नातलगांना – ज्यांच्यासोबत त्याने बालपण, शिक्षण, आणि आयुष्य घालवले – त्यांच्यावर शस्त्र उगारण्याची कल्पनाही त्याला असह्य वाटते.

🌱 मुख्य विवेचन (Vivechan):
"स्वजनं" – हा शब्दच अर्जुनाच्या अंतर्मनाचा गाभा उलगडतो. समोर उभे असलेले लोक केवळ राजकीय प्रतिस्पर्धी नसून त्याचे स्वकीय आहेत – गुरु द्रोणाचार्य, पितामह भीष्म, स्नेही, बंधू, कुटुंबीय.

"युयुत्सुं समुपस्थितम्" – जे आपल्याशी लढण्याच्या उद्देशाने उभे आहेत, त्यांच्याविरुद्ध शस्त्र उचलणं ही त्याला अनैतिक वाटत आहे.

"सीदन्ति मम गात्राणि" – केवळ मानसिक नव्हे, तर शारीरिक प्रतिक्रिया: अंगातील बळ हरपते.

"मुखं च परिशुष्यति" – ही भीती, चिंता, मानसिक गोंधळाची लक्षणं आहेत. अर्जुनाचं मन युद्धासाठी सज्ज नाही.

🧠 मानसिक विश्लेषण (Psychological View):
हे श्लोक मानवी मनाच्या नैतिक व भावनिक संघर्षाचं उत्कृष्ट उदाहरण आहे. परिस्थितीप्रमाणे, निर्णय घेताना केवळ तर्क नव्हे, तर भावना, मूल्यं, आणि कर्तव्य यांचं मोठं द्वंद्व असू शकतं. अर्जुनाचे शब्द युद्धात होणाऱ्या रक्तपाताच्या कल्पनेने विव्हळ झालेल्या संवेदनशील मनाचे प्रतीक आहेत.

🔍 उदाहरणा सहित स्पष्टीकरण (Udaharana Sahit):
उदाहरणार्थ, समजा एखाद्या डॉक्टरला अचानक स्वतःच्या कुटुंबातील सदस्यावर शस्त्रक्रिया करावी लागते, जी धोकादायक आहे. जरी डॉक्टर म्हणून त्याचं कर्तव्य असेल, तरी भावनिक दृष्टिकोनातून ती शस्त्रक्रिया करणं त्याच्यासाठी फार कठीण ठरेल. त्याचप्रमाणे अर्जुनही योद्धा असला तरी, "स्वजन" हे युद्धात शत्रू म्हणून उभे असल्याची भावना त्याला असह्य वाटते.

🧾 निष्कर्ष (Nishkarsha):
या श्लोकातून आपल्याला शिकायला मिळते की, प्रत्येक कृतीच्या मागे भावना, मूल्य, आणि नैतिकता यांचं मोठं योगदान असतं. अर्जुनाचा हा संघर्ष केवळ युद्ध नको असलेला एक क्षणिक विचार नाही, तर धर्म, नीतिमत्ता, आणि कर्तव्य यांच्यातील द्वंद्व आहे.

श्रीमद्भगवद्गीता ही फक्त धार्मिक ग्रंथ नाही, तर मानवी मनोवृत्ती, निर्णयक्षमतेचा संघर्ष, आणि कर्माची समज यावर आधारित आध्यात्मिक मार्गदर्शन आहे.

अर्थ: त्या सर्व नातेवाईकांना युद्धासाठी उभे असलेले पाहून, कुंतीपुत्र अर्जुन अत्यंत करुणेने भरला आणि दुःखी होऊन म्हणाला: अर्जुन म्हणाला: हे कृष्णा, युद्धासाठी सज्ज झालेल्या या स्वजनांना (आपल्या लोकांना) पाहून माझे अवयव शिथिल होत आहेत आणि तोंड कोरडे पडत आहे.

थोडक्यात: आपल्याच लोकांना युद्धात पाहून अर्जुनला दया येते आणि त्याचे शरीर थरथरते. 😥

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-07.08.2025-गुरुवार.
===========================================