श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ३० :- न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ३० :-

न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः ।
निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव ॥ ३० ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १ (अर्जुनविषाद योग)
श्लोक ३०:
"न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः ।
निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव ॥"

🌼 आरंभ (परिचय):
या श्लोकामध्ये अर्जुनाची मानसिक अवस्था अत्यंत अस्थिर, व्याकुळ आणि गोंधळलेली झालेली आहे. युद्धभूमीवर उभा असताना, त्याच्या मनात घालमेल सुरु होते. परमेश्वर श्रीकृष्णाला तो स्वतःच्या अंतरमनातील भावना अगदी प्रामाणिकपणे सांगतो.

🔍 श्लोकाचा प्रत्यक्ष अर्थ (SHLOK Arth):
"हे केशवा! आता मी स्थिर राहू शकत नाही. माझे मन अत्यंत गोंधळले आहे. मला जिथे मंगलसूचक संकेत दिसायला हवेत, तिथे विपरितच संकेत दिसत आहेत."

📚 सखोल भावार्थ (Deep Meaning / Sakhol Bhavarth):
अर्जुन अत्यंत मानसिक अस्वस्थतेत गेला आहे. युद्धात भाग घेण्यास त्याचे शरीर आणि मन आता तयार नाही. त्याचे हात थरथरत आहेत, धनुष्य गळून पडतंय, डोळ्यांसमोर अंधारी येतेय, आणि आता तो म्हणतो की:

"न च शक्नोमि अवस्थातुं" – मी उभा राहू शकत नाही. इतका कमकुवत आणि अशक्त झालो आहे.

"भ्रमतीव च मे मनः" – माझं मन जणू काही वेडसर झालंय, काही कळेनासं झालंय.

"निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि" – शुभ संकेत न दिसता, सर्व गोष्टी अपशकुनासारख्या वाटत आहेत.

👉 याचा गाभा काय?
अर्जुनाला स्वतःच्या भावनांवर आणि विचारांवर पूर्णपणे नियंत्रण राहिलेलं नाही. तो अधिकारबुद्धीने नव्हे, तर भावनांच्या भाराने निर्णय घेतोय. आणि याच क्षणी भगवान श्रीकृष्ण त्या युद्धभूमीवर त्याला धर्म, कर्तव्य, आणि योग शिकवण्यासाठी सिद्ध होतात.

🧠 प्रदीर्घ विवेचन (Elaboration):
या श्लोकात अर्जुनाची भीती, मोह, आणि मानसिक गोंधळ एका उच्चतम टप्प्यावर पोहोचलेला दिसतो.

तो ज्याच्यासाठी लढणार आहे त्या युद्धाच्या धार्मिक, सामाजिक आणि नैतिक अर्थावर शंका घेतो.

अर्जुनाचे हे भावनिक गोंधळ, त्याच्या अज्ञानाचा परिणाम आहे. तो युद्धाच्या परिणामांची कल्पना करतोय, पण कर्तव्यबुद्धी विसरतोय.

"विपरीत निमित्त" म्हणजे त्याला युद्ध अपशकुनी वाटू लागले आहे – ज्यामुळे तो आपले कर्तव्य टाळू पाहतो.

🌱 उदाहरणासहित समजावून सांगणे (With Example):
जणू काही एक डॉक्टर, ज्याने शपथ घेतलेली आहे की तो जीव वाचवेल, पण त्याच्यासमोर जर त्याचा आपलाच प्रिय व्यक्ती गंभीर आजारी पडलेला असेल, आणि डॉक्टर म्हणून निर्णय घ्यायचा असेल, तर तो भावनिकदृष्ट्या गोंधळतो. त्याचं मन व्याकूळ होतं – कर्तव्य आणि आप्तसंबंध यामध्ये संघर्ष होतो.

अर्जुनाची अवस्था यासारखीच आहे – तो एक योद्धा आहे, पण युद्धात त्याच्या आप्तजनांशी सामना होतो आहे.

🪷 समारोप आणि निष्कर्ष (Conclusion and Inference):
या श्लोकातून आपल्याला समजते की:

मानवजन्मात कर्तव्य आणि भावना यामध्ये संघर्ष असतो.

जर माणूस मनाने अस्थिर असेल, तर तो निर्णय चुकवू शकतो.

भगवद्गीतेचा पुढचा भाग याच स्थितीतून अर्जुनाला बाहेर काढतो – ज्ञान, योग आणि कर्माच्या मार्गाने.

श्रीकृष्ण अर्जुनाला केवळ युद्धासाठीच प्रवृत्त करत नाहीत, तर त्याला आध्यात्मिक जागृती देतात – ज्यातून तो स्वधर्माच्या मार्गावर स्थिर होतो.

➡️ हा श्लोक आपल्याला शिकवतो की:

मन गोंधळले तरी कर्तव्याकडे पाठ फिरवू नये. आत्मा आणि धर्म या दोन्ही गोष्टी समजून घेतल्याशिवाय निर्णय घेऊ नये.

अर्थ: माझ्या शरीरात कंप सुटला आहे, अंगावर रोमांच उभे राहिले आहेत, हातातील गांडीव धनुष्य गळून पडत आहे आणि त्वचा जळजळत आहे. हे केशवा (श्रीकृष्णा), मी उभे राहू शकत नाही, माझे मन गोंधळून गेले आहे, आणि मला अनिष्ट चिन्हे दिसत आहेत.

थोडक्यात: अर्जुनाला शारीरिक आणि मानसिक त्रास होतो, तो युद्ध करण्यास असमर्थ वाटतो.  trembling, 😵

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-09.08.2025-शनिवार.
===========================================