पिंगली वेंकय्या: भारतीय राष्ट्रध्वजाचे शिल्पकार-2-

[Atul Kaviraje]

Pingali Venkayya - August 12, 1876 (Designer of the Indian National Flag)

पिंगली वेंकय्या: भारतीय राष्ट्रध्वजाचे शिल्पकार-

स्टेप बाय स्टेप लेख (Step-by-Step Essay):
१. प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण (Early Life and Education)
पिंगली वेंकय्या यांचा जन्म १२ ऑगस्ट १८७६ रोजी आंध्र प्रदेशातील कृष्णा जिल्ह्यातील भटलापेनमारू या छोट्या गावात झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण स्थानिक पातळीवर झाले. त्यानंतर ते केंब्रिज विद्यापीठात भूगर्भशास्त्राचे शिक्षण घेण्यासाठी गेले. तिथे त्यांनी भूगर्भशास्त्रात विशेष प्राविण्य मिळवले. त्यांच्या शिक्षणाने त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला एक वैज्ञानिक आणि तार्किक दृष्टिकोन दिला, जो त्यांच्या पुढील कार्यांमध्ये दिसून आला.

२. बहुआयामी व्यक्तिमत्व (Multi-faceted Personality)
वेंकय्या हे केवळ एका क्षेत्रात मर्यादित नव्हते. त्यांना 'बँडा वेंकय्या' (बँडा म्हणजे कापूस) म्हणूनही ओळखले जात असे, कारण त्यांनी कापूस लागवडीवर सखोल संशोधन केले होते आणि जपानमधून कापसाच्या विविध जाती आणून भारतात रुजण्याचा प्रयत्न केला होता. ते एक कुशल भाषाशास्त्रज्ञ होते, उर्दू आणि जपानीसह अनेक भाषांवर त्यांचे प्रभुत्व होते. याशिवाय, ते शिक्षणतज्ज्ञ आणि भूगर्भशास्त्रज्ञ म्हणूनही कार्यरत होते. त्यांच्या या विविध पैलूंमुळे त्यांचे व्यक्तिमत्व अधिक प्रभावी ठरले.

३. राष्ट्रध्वजाची गरज (Need for a National Flag)
२० व्या शतकाच्या सुरुवातीला, भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामाला गती मिळाली होती. ब्रिटिशांविरुद्धच्या लढ्यात भारतीयांना एकत्र आणण्यासाठी आणि त्यांच्यात राष्ट्रीयत्वाची भावना जागृत करण्यासाठी एका समान चिन्हाची, विशेषतः एका राष्ट्रध्वजाची तीव्र गरज होती. विविध प्रादेशिक ध्वजांऐवजी, संपूर्ण भारताचे प्रतिनिधित्व करणारा एकच ध्वज असावा अशी मागणी जोर धरू लागली होती. हा ध्वज भारतीयांची एकता, शौर्य आणि स्वातंत्र्याची आकांक्षा दर्शवणारा असावा अशी अपेक्षा होती.

४. ध्वजाच्या निर्मितीची प्रेरणा (Inspiration for Flag Design)
पिंगली वेंकय्या हे स्वातंत्र्य चळवळीत सक्रिय होते आणि त्यांना भारतासाठी एका स्वतंत्र राष्ट्रध्वजाची नितांत गरज जाणवली. १९०६ च्या कलकत्ता अधिवेशनात दादाभाई नवरोजी यांनी फडकवलेला ध्वज आणि त्यानंतरच्या विविध ध्वजांवरून त्यांना प्रेरणा मिळाली. त्यांना वाटले की, भारताला स्वतःची एक ओळख देण्यासाठी, एक असा ध्वज हवा जो भारतीयांच्या भावना, संस्कृती आणि आकांक्षांचे प्रतीक असेल. त्यांची ही तीव्र इच्छाच ध्वज निर्मितीच्या त्यांच्या अथक प्रयत्नांची प्रेरणा ठरली.

५. ध्वजाचा प्रवास आणि विविध डिझाईन्स (Journey of the Flag and Various Designs)
वेंकय्या यांनी राष्ट्रध्वजाच्या निर्मितीसाठी अनेक वर्षे संशोधन केले. त्यांनी जगातील ३० हून अधिक देशांच्या ध्वजांचा अभ्यास केला. १९१६ मध्ये त्यांनी 'नॅशनल फ्लॅग ऑफ इंडिया' (A National Flag for India) नावाचे एक पुस्तक प्रकाशित केले, ज्यात त्यांनी भारतीय राष्ट्रध्वजासाठी विविध ३० डिझाईन्स सादर केली होती.  हे पुस्तक त्यांच्या दूरदृष्टीचे आणि कठोर परिश्रमाचे द्योतक आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-12.08.2025-मंगळवार.
===========================================