श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ३६:- निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ३६:-

निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन ।
पापमेवाश्रयेदस्मान्हत्वैतानाततायिनः ॥ ३६ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक ३६
(Shreemad Bhagavad Geeta – Adhyay 1, Shlok 36)

श्लोक (Sanskrit Original):

निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन ।
पापमेवाश्रयेदस्मान्हत्वैतानाततायिनः ॥ ३६ ॥

श्लोकाचा अर्थ (Shlokacha Arth – Literal Meaning in Marathi):

हे जनार्दन (कृष्णा), आम्ही जर या धार्तराष्ट्र (धृतराष्ट्राचे पुत्र – कौरव) यांना ठार मारले, तर आम्हाला काय आनंद मिळणार आहे? उलटपक्षी, या अत्याचार करणाऱ्या (आततायी) लोकांना ठार मारल्यामुळे आम्हाला पापच लागेल.

🌸 सखोल भावार्थ (Sakhol Bhavarth – Deep Essence in Marathi):

या श्लोकात अर्जुनाने युद्ध न करण्याच्या निर्णयामागील एक गंभीर नैतिक कारण मांडले आहे. अर्जुन म्हणतो की, कौरव जरी आततायी (अन्याय करणारे) असले, तरी त्यांना ठार मारून आम्हाला काही आनंद मिळणार नाही. उलट, हे रक्तपात आमच्यावर पापच आणेल.

त्याचे म्हणणे आहे की – हे आप्त आहेत, आपले बंधु-बांधव आहेत; आणि त्यांच्या मृत्यूमुळे आपले मन शुद्ध राहणार नाही. वैराचे उत्तर वैराने दिल्यास, क्षमा, करुणा, आणि धर्म हे सारे मूल्य नष्ट होतील.

"धार्तराष्ट्र" म्हणजे कोण?

धृतराष्ट्राचे पुत्र – कौरव. अर्जुनाच्या दृष्टिकोनातून, हे त्याचे बंधूच होते.

"आततायी" म्हणजे काय?

आततायी हा शब्द भारतीय धर्मशास्त्रांनुसार त्या व्यक्तीसाठी वापरला जातो, जो निर्दयपणे हिंसा करतो, आग लावतो, विष देतो, शस्त्राने हल्ला करतो, जमीन-कामते हडपतो, स्त्रियांवर बलात्कार करतो, किंवा बळजबरीने संपत्ती हिसकावतो. अशांना मारणे धर्मसंगत मानले गेले आहे.

अर्जुनाच्या मनातील संघर्ष:

एकीकडे धर्म आणि न्यायासाठी युद्ध हवे आहे.

दुसरीकडे, नात्यांच्या बंधनात तो अडकलेला आहे.

त्याला वाटते, विजय मिळाल्यानंतर जे काही उरेल ते रिकामेपण, पश्चात्ताप आणि पाप.

🔍 प्रदिर्घ विवेचन (Vistrut ani Pradirgh Vivechan):

श्रीमद्भगवद्गीतेचा हा श्लोक अर्जुनाच्या मानसिक गोंधळाचा कळस दाखवतो. अर्जुन एक महान योद्धा असूनही युद्ध टाळण्याची भूमिका घेत आहे. यामागे एक प्रकारची करुणा आहे, पण ती करुणा अंध झाली आहे.

त्याला वाटते की, कितीही अन्याय झाला असला, तरी रक्तपात हा अंतिम उपाय नाही. आणि ज्या माणसांचे वध केले जाणार आहे, ते आप्त आहेत, त्यामुळे विजय हा निरर्थक ठरेल.

कृष्णाच्या भूमिकेचा संकेत:

कृष्ण या क्षणी काही बोलत नाहीत, पण पुढील अध्यायांतून ते अर्जुनाला समजावतात की,

धर्मासाठी युद्ध करणे हे त्याचे कर्तव्य (स्वधर्म) आहे.

आततायींना शिक्षा करणे हेच न्याय आहे.

फळाची चिंता न करता कर्म करणे हेच जीवनाचे तत्व आहे.

🌿 उदाहरणासहित (Udaharanasahit):
उदाहरण १:

समजा, एखाद्या घरात दरोडेखोर शिरले आणि ते आप्त नातेवाईकच निघाले. अशा वेळी त्यांना थांबवणे, प्रसंगी बळ वापरणे आवश्यकच आहे. त्या वेळी 'हे आपलेच आहेत' असे म्हणून गप्प बसलो, तर घर उद्ध्वस्त होईल.
याचप्रमाणे अर्जुन जरी कौरवांना आप्त मानत असला, तरी त्यांचा अन्याय अत्यंत वाढलेला आहे.

📚 समारोप (Samarop):

या श्लोकातून अर्जुनाचे करुणाशील हृदय स्पष्ट होते. पण त्याचे नैतिक विश्लेषण अधुरे आहे. धर्म केवळ रक्तपात न करण्याचा नाही, तर अन्यायाचा प्रतिकार करण्याचाही आहे. कृष्ण अर्जुनाला हेच समजावण्याचा प्रयत्न पुढील अध्यायात करतात.

🔚 निष्कर्ष (Nishkarsha):

श्लोक ३६ मधील अर्जुनाचे विचार हे मानवी भावनांचा, द्वंद्वाचा उत्कृष्ट नमुना आहेत. नात्यांवरील प्रेम आणि नैतिकतेचे भान यामुळे तो क्षणभर युद्धाच्या धर्मापासून दूर जातो. पण हीच गीतेची सुरुवात आहे – मानवाच्या अंतर्मनातील संघर्षाची.

अर्जुनाचे विचार समजावून घेतले, तर आपणही आपल्या जीवनातील अनेक निर्णयांमध्ये योग्य तो विवेक ठेवू शकतो – की कोणत्या ठिकाणी करुणा आवश्यक आहे आणि कोणत्या ठिकाणी धर्मासाठी कठोरता हवी आहे.

अर्थ: हे जनार्दना (श्रीकृष्णा), धृतराष्ट्रपुत्रांना (कौरवांना) मारून आम्हाला काय आनंद मिळणार? या पातकी लोकांना मारल्याने आम्हाला पापच लागेल.

थोडक्यात: अर्जुनला आपल्याच लोकांना मारल्याने पाप लागेल असे वाटते. 😔

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-15.08.2025-शुक्रवार.
===========================================