श्रीमद्भगवद्गीता- श्लोक ३८:- यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः-

[Atul Kaviraje]

श्रीमद्भगवद्गीता-

श्लोक ३८:-

यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः ।
कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ॥ ३८ ॥

श्रीमद्भगवद्गीता – अध्याय १, श्लोक ३८
श्लोक:
यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः ।
कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ॥ ३८ ॥

🌿 आरंभ (प्रस्तावना):

या श्लोकाचा संदर्भ अर्जुनाच्या युद्ध न करण्याच्या मन:स्थितीतून घेतलेला आहे. अर्जुन युद्धभूमीवर आपल्या नातलगांशी युद्ध करायचं टाळतो आहे, कारण त्याला हे युद्ध अन्यायकारक, पापपूर्ण आणि विनाशकारी वाटतं. तो म्हणतो की ज्यांना लोभाने अंध केले आहे, त्यांना आपल्या कृत्यांचं पाप दिसत नाही, पण आपल्याला ते दिसतं – म्हणून आपण त्यांच्या पातकी वर्तनाचा भाग का व्हावा?

✍🏻 श्लोकाचा अर्थ (Pratyek Shlokacha Arth):

"यद्यपि – जरी,
एते – हे (कौरव),
न पश्यन्ति – पाहू शकत नाहीत / समजू शकत नाहीत,
लोभोपहतचेतसः – लोभामुळे ज्यांचे चित्त भ्रष्ट झाले आहे,
कुलक्षयकृतं दोषं – कुलाचा नाश करणारे जे दोष आहेत,
मित्रद्रोहे – मित्रांशी केलेला विश्वासघात,
च पातकम् – आणि (ते) पाप आहे."

मराठी अर्थ:
"जरी हे लोभाने अंध झालेले (कौरव) लोक कुलनाशाचे दोष आणि आप्तस्वजनांशी द्रोह करण्याचे पाप समजू शकत नाहीत,"

🪷 सखोल भावार्थ (Deep Essence):

या श्लोकात अर्जुन स्पष्टपणे सांगतो की कौरव लोभामुळे विवेकशून्य झाले आहेत. त्यांना ना धर्मदृष्टिकोन समजतो, ना आपल्या कृतींचे सामाजिक परिणाम. सत्ता, संपत्ती, आणि राज्य मिळवण्याच्या लोभात त्यांनी आपले नातेसंबंध, कुटुंब, मूल्यं सगळं गमावलं आहे.

अर्जुन म्हणतो की आपण मात्र हे सर्व समजू शकतो – आपल्याला हे जाणवते की कुटुंबाचा नाश, वंशाचा अंत, आणि नात्यांशी केलेला विश्वासघात हे अत्यंत पापकर्म आहे. म्हणूनच आपण त्यांच्या मार्गाने चालणे योग्य ठरणार नाही.

🧭 विस्तृत विवेचन (Detailed Analysis):
१. "लोभोपहतचेतसः" – लोभाने भ्रष्ट झालेलं मन:

कौरवांची वृत्ती फक्त राज्यसत्तेच्या हव्यासातून आलेली आहे. जेव्हा माणूस लोभाने चालतो, तेव्हा त्याचे नैतिक आणि बौद्धिक निर्णय घेण्याची क्षमता कमी होते. त्याचं विवेकबुद्धी अंध होते.

२. "कुलक्षयकृतं दोषं" – वंशाचा नाश आणि त्याचे परिणाम:

कुटुंब आणि वंशसंस्था ही संस्कृतीची पाया असते. जर युद्धामुळे वंशच नष्ट झाले, तर समाजाचा धर्म, कर्म, संस्कृती, परंपरा यांचा नाश होतो.

३. "मित्रद्रोहे च पातकम्" – आप्तांशी द्रोह:

आप्तस्वजन, गुरु, बंधू, काका, मामा, आचार्य यांच्याशी युद्ध करणं हे धर्मशास्त्रानुसार पातक आहे. त्या नात्यांमध्ये सन्मान, विश्वास आणि कृतज्ञता असते. अशा व्यक्तींविरोधात शस्त्र उचलणं म्हणजे मानवतेशी गद्दारी.

🎯 निष्कर्ष (Conclusion):

अर्जुन म्हणतो की जरी दुसरे (कौरव) हे समजू शकत नसले, तरी आपण विवेकी आहोत, आपण धर्माचं पालन करायला हवं. ज्यांचं मन लोभामुळे आंधळं झालं आहे, त्यांनी काय करावं हे वेगळं; पण आपण पापकर्म टाळणं आपली जबाबदारी आहे.

📌 उदाहरण:

उदाहरणार्थ, एखादा व्यापारी जो फक्त नफ्याच्या हव्यासापोटी निकृष्ट वस्तू विकतो, तो आपल्या ग्राहकांशी द्रोह करतो. पण दुसरा व्यापारी जर नफा कमी होईल हे माहित असूनही प्रामाणिकपणे व्यापार करतो, तर तो आपली नैतिक जबाबदारी निभावत असतो.
तसंच अर्जुन म्हणतो – जरी दुसरे अधर्म करतात, तरी आपण धर्म सोडू नये.

📚 समारोप (Summary):

हा श्लोक अर्जुनाच्या नैतिक संघर्षाचं दर्शन घडवतो. तो फक्त युध्दाचं बाह्य रूप पाहत नाही, तर अंतर्मनातल्या धर्म-अधर्माच्या सीमारेषा शोधतो. त्याला माणुसकी, कुटुंबप्रेम, आणि नैतिकता याचं भान आहे.

🕉� आध्यात्मिक संदेश:
धर्म म्हणजे अंधपणे शस्त्र उचलणं नव्हे, तर विवेकाच्या प्रकाशात नीतीने चालणं होय.
जिथे लोभ आहे, तिथे अधर्म असतो. आणि जिथे विवेक आहे, तिथे धर्म टिकतो.

अर्थ: म्हणून, आपल्याच बांधवांना, धृतराष्ट्रपुत्रांना मारणे आम्हाला योग्य नाही. हे माधवा, आपल्याच स्वजनांना मारून आम्ही सुखी कसे होऊ? जरी हे लोभाने भरलेले कौरव, कुळाच्या नाशातील दोष आणि मित्राशी द्रोह करण्याचे पाप पाहत नसले तरी.

थोडक्यात: अर्जुन म्हणतो की स्वजनांना मारून सुख मिळणार नाही, जरी त्यांना (कौरवांना) त्यात दोष दिसत नसला तरी. 😟

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-17.08.2025-रविवार.
===========================================