इस्मत चुग़ताई-२१ ऑगस्ट १९१५ - भारतीय साहित्यातील एक चर्चित आणि सशक्त कथाकार.-3-

[Atul Kaviraje]

इस्मत चुग़ताई (Ismat Chughtai) - विस्तृत मन नकाशा-

जन्म: २१ ऑगस्ट १९१५, बदायूँ, उत्तर प्रदेश, ब्रिटिश भारत.

मृत्यू: २४ ऑक्टोबर १९९१, मुंबई, महाराष्ट्र, भारत.

राष्ट्रीयत्व: भारतीय.

भाषा: उर्दू (मुख्य), हिंदी.

प्रमुख ओळख: कथाकार, कादंबरीकार, निबंधकार, पटकथा लेखक.

१. साहित्यिक शैली आणि विषय
बोल्ड आणि निर्भीड लेखन:

सामाजिक रूढी आणि परंपरांवर थेट प्रहार.

स्त्रियांच्या लैंगिकतेचे आणि भावनांचे स्पष्ट चित्रण.

स्त्री-पुरुष संबंधांमधील गुंतागुंत.

वास्तववादी चित्रण:

मध्यमवर्गीय मुस्लिम कुटुंबांचे जीवन.

दैनिक जीवनातील बारकावे आणि संघर्ष.

मनोविश्लेषण:

पात्रांच्या आंतरिक संघर्षांचे आणि विचारांचे सखोल विश्लेषण.

भाषिक वैशिष्ट्ये:

सहज आणि प्रवाही भाषा.

स्थानिक बोलीभाषांचा वापर (उदा. लखनवी, दिल्लीची उर्दू).

विनोदाचा आणि उपहासाचा प्रभावी वापर.

२. प्रमुख साहित्यकृती
लघुकथा संग्रह:

'लिहाफ' (The Quilt): सर्वाधिक गाजलेली आणि वादग्रस्त कथा, स्त्रियांच्या समलैंगिक संबंधांवर आधारित.

'चोटें' (Wounds)

'एक बात' (A Matter of Opinion)

'मासूम' (The Innocent One)

'शैतान' (Satan)

'कलियाँ' (Buds)

'तेढ़ी लकीर' (The Crooked Line) - आत्मचरित्रात्मक अंश असलेली कादंबरी, स्त्रीच्या वाढीचे आणि तिच्या भोवतालच्या जगाचे चित्रण.

कादंबऱ्या:

'जिद्दी' (Obstinate)

'एक कतरा खून' (A Drop of Blood) - कर्बलाच्या ऐतिहासिक घटनेवर आधारित.

'मासूम' (The Innocent)

'दिल की दुनिया' (The World of the Heart)

आत्मचरित्र:

'कागजी है पैरहन' (The Paper Attire)

३. वाद आणि कायदेशीर आव्हाने
'लिहाफ' खटला (१९४४):

अश्लीलतेच्या आरोपाखाली खटला दाखल.

इस्मत चुग़ताई आणि सादत हसन मंटो यांना लाहोर न्यायालयात समोरावे लागले.

दोघांचीही निर्दोष मुक्तता झाली, जो अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या दृष्टीने महत्त्वाचा टप्पा ठरला.

या खटल्याने त्यांच्या लेखनाला अधिक प्रसिद्धी मिळाली.

४. सामाजिक आणि वैयक्तिक विचार
स्त्रीवादी दृष्टिकोन:

स्त्रियांच्या हक्कांसाठी आणि स्वातंत्र्यासाठी सातत्याने आवाज उठवला.

पितृसत्ताक समाजातील स्त्रियांच्या दुय्यम स्थानावर टीका.

लग्नाऐवजी शिक्षणाचे आणि स्वावलंबनाचे महत्त्व अधोरेखित केले.

धर्मनिरपेक्षता:

धार्मिक कट्टरतेचा विरोध केला.

मानवी मूल्यांना आणि सहानुभूतीला महत्त्व दिले.

शिक्षण:

अलिगढ मुस्लिम विद्यापीठातून शिक्षण घेतले.

शिक्षणामुळे स्त्रियांचे सक्षमीकरण होते यावर विश्वास ठेवला.

५. प्रभाव आणि वारसा
उर्दू साहित्यातील स्थान:

आधुनिक उर्दू साहित्यातील एक अग्रगण्य लेखिका.

वास्तववादी आणि प्रगतिशील लेखक संघाशी संबंधित.

फाळणीच्या वेदनांवरही लेखन केले.

आंतरराष्ट्रीय ओळख:

त्यांच्या अनेक कथांचा इंग्रजी आणि इतर भाषांमध्ये अनुवाद झाला आहे.

पुरस्कार:

पद्मश्री (१९७६): भारत सरकारद्वारे प्रदान केलेला चौथा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार.

गालिब पुरस्कार (१९८२)

इकबाल सम्मान (१९९०)

कला आणि संस्कृतीतील योगदान:

चित्रपट उद्योगात सक्रिय (पटकथा लेखन).

'गरम हवा' (१९७३) या गाजलेल्या चित्रपटाची पटकथा लिहिली (कैफी आझमी यांच्यासोबत), ज्यासाठी त्यांना फिल्मफेअरचा सर्वोत्कृष्ट कथा पुरस्कार मिळाला.

६. वैयक्तिक जीवन
पती: शाहिद लतीफ (चित्रपट दिग्दर्शक आणि लेखक).

कुटुंब: एका मोठ्या कुटुंबातील १० मुलांपैकी नवव्या.

मुले: एक मुलगी.

शिक्षण:

बरेली कॉलेज, बरेली येथून बी.ए. (१९३८).

अलिगढ मुस्लिम विद्यापीठातून शिक्षण पदवी (१९४०).

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-21.08.2025-गुरुवार.
===========================================