डार्विनवाद (Darwinism)-

[Atul Kaviraje]

डार्विनवाद (Darwinism)-

डार्विनवाद हा चार्ल्स डार्विन यांनी मांडलेला उत्क्रांतीचा सिद्धांत आहे.  हा सिद्धांत सांगतो की, नैसर्गिक निवडीच्या (natural selection) प्रक्रियेद्वारे, काळानुसार प्रजाती कशा विकसित होतात आणि बदलतात. हा आजही जीवशास्त्राचा एक मूलभूत आणि सर्वात महत्त्वाचा सिद्धांत आहे, जो जीवनातील विविधता आणि जटिलता स्पष्ट करतो.

1. डार्विनवादाची व्याख्या आणि मुख्य आधार
डार्विनवाद हा एक वैज्ञानिक सिद्धांत आहे जो प्रजाती कशा विकसित होतात हे स्पष्ट करतो. त्याचा मुख्य आधार हा आहे की सर्व जीव त्यांच्या वातावरणात जगण्यासाठी आणि प्रजनन करण्यासाठी संघर्ष करतात. या संघर्षात, जे जीव त्यांच्या वातावरणासाठी सर्वात योग्य असतात, ते जगतात आणि त्यांचे अनुकूल गुण त्यांच्या पुढच्या पिढीमध्ये पोहोचवतात.

2. नैसर्गिक निवड: डार्विनवादाचा केंद्रीय स्तंभ
नैसर्गिक निवड ही डार्विनवादातील सर्वात महत्त्वाची संकल्पना आहे. ही एक अशी प्रक्रिया आहे ज्यात पर्यावरण त्या जीवांची निवड करते जे सर्वात चांगल्या प्रकारे अनुकूलित झाले आहेत. हे तीन मुख्य तत्त्वांवर आधारित आहे:

विविधता (Variation): कोणत्याही प्रजातीतील जीवांमध्ये नैसर्गिकरित्या विविधता असते. उदा. एकाच झाडाच्या फळांचा आकार वेगळा असू शकतो.

अति-प्रजनन (Over-reproduction): जीव त्यांच्या पर्यावरणाच्या क्षमतेपेक्षा जास्त संतती निर्माण करतात.

जगण्यासाठी संघर्ष (Struggle for Existence): मर्यादित संसाधनांमुळे, जीवांना अन्न, निवारा आणि साथीदारासाठी स्पर्धा करावी लागते.

3. उत्क्रांतीचे पुरावे
डार्विनने आपल्या सिद्धांताचे समर्थन करण्यासाठी अनेक पुरावे सादर केले.

जीवाश्म रेकॉर्ड (Fossil Record): जीवाश्म हे प्राचीन जीवांचे अवशेष आहेत जे काळानुसार प्रजातींमध्ये होणारे बदल दर्शवतात.

तुलनात्मक शरीर रचना (Comparative Anatomy): वेगवेगळ्या प्रजातींच्या शरीराच्या अवयवांच्या संरचनेतील समानता हे दर्शवते की त्यांचा एक सामान्य पूर्वज असावा.

बायोज्योग्रफी (Biogeography): हे सांगते की भौगोलिकदृष्ट्या वेगळ्या पडलेल्या प्रदेशांमध्ये जीवांचा विकास वेगवेगळ्या प्रकारे कसा झाला. उदाहरणार्थ, गॅलापागोस बेटांवरील फिंच पक्ष्यांच्या चोचीतला फरक.

4. लामार्कवाद विरुद्ध डार्विनवाद
डार्विनच्या आधी, लामार्क (Lamarck) यांनीही उत्क्रांतीचा एक सिद्धांत दिला होता.

लामार्कवाद: हा मानत होता की जीव आपल्या जीवनकाळात जे गुण मिळवतात, ते त्यांच्या पुढच्या पिढीला देतात (उदा. जिराफाने आपली मान लांब करून ती वाढवली).

डार्विनवाद: हा मानतो की ज्या विविधतेचे गुण आधीच अस्तित्वात असतात, त्यांचीच निवड होते (उदा. लांब मानेच्या जिराफांना अन्न सहज मिळत होते, म्हणून ते जास्त जगले).

5. आधुनिक जीवशास्त्रावर डार्विनवादाचा प्रभाव
डार्विनचा सिद्धांत आधुनिक जीवशास्त्राचा पाया आहे. तो अनुवांशिकता, आण्विक जीवशास्त्र आणि पारिस्थितिकी यांसारख्या क्षेत्रांमधील संशोधनासाठी एक चौकट प्रदान करतो.

6. डार्विनवादाची टीका
डार्विनवादावर अनेक टीकाही झाल्या आहेत, विशेषतः धार्मिक समुदायांनी आणि काही शास्त्रज्ञांनी. तथापि, वैज्ञानिक समुदायात, डार्विनचा सिद्धांत आतापर्यंतच्या सर्वोत्तम आणि सर्वात जास्त समर्थित सिद्धांतांपैकी एक मानला जातो.

7. डार्विनवाद आणि मानवी उत्क्रांती
डार्विनवाद मानवी उत्क्रांतीला देखील लागू होतो. तो सांगतो की आधुनिक मानव, एका सामान्य पूर्वजापासून लाखो वर्षांमध्ये विकसित झाले आहेत, आणि आपण देखील नैसर्गिक निवडीच्या अधीन आहोत.

8. डार्विनवादाची उदाहरणे
औद्योगिक क्रांती दरम्यान किड्यांचा रंग: इंग्लंडमध्ये औद्योगिक क्रांतीनंतर, झाडांची साल काळी झाली. आधी, फिकट रंगाचे किडे जास्त होते, पण आता गडद रंगाच्या किड्यांना लपायला मदत मिळाली आणि ते जगले, तर फिकट रंगाच्या किड्यांना पक्ष्यांनी खाल्ले.

अँटीबायोटिक प्रतिरोध: जीवाणूंमध्ये अनुवांशिक विविधता असते. काही जीवाणू अँटीबायोटिक औषधांना प्रतिरोधक असतात. जेव्हा अँटीबायोटिक्सचा वापर केला जातो, तेव्हा प्रतिरोधक जीवाणू जगतात आणि प्रजनन करतात, ज्यामुळे एक नवीन प्रतिरोधक पिढी निर्माण होते.

9. डार्विनवादाचा संक्षिप्त सारांश
डार्विनवाद, चार्ल्स डार्विन यांचा उत्क्रांतीचा सिद्धांत आहे, ज्याचा मुख्य आधार नैसर्गिक निवड आहे. हा सिद्धांत सांगतो की काळानुसार, जीव त्यांच्या वातावरणात अनुकूलित होतात आणि जे सर्वात चांगले अनुकूलित असतात, ते जगतात आणि त्यांची वैशिष्ट्ये पुढच्या पिढीपर्यंत पोहोचवतात. हा सिद्धांत आजही आधुनिक जीवशास्त्राचा पाया आहे.

--संकलन
--अतुल परब
--दिनांक-04.09.2025-गुरुवार.
===========================================